Текст сам давно нашао на Скрибду, а видим да је у међувремену обрисан са те платформе. Позиве за читање упутио сам неколицини младих људи који не знају много о фашизму и нацизму,терминима који се често користе и злоупотребљавају у нашем политичком животу, али је интеракција слаба, ваљда нису „едуковани“ да читају дугачка штива. Надам се да ће они који ово испод ипак прочитају, убудуће почети да праве разлику између национализма, шовинизма, фашизма и нацизма који јесу слични, али међу њима ипак постоје суштинске разлике.
Драгослав Павков
http://www.scribd.com/doc/4566211/Racija-1942 –
KRATAK OSVRT NA ISTORIJU LJUDI NAD KOJIMA JE SPROVEDENA „RACIJA“
Pogled u prošlost ujedno znači i pogled u budućnost. Neretko čujem od prijatelja u Americi poslovicu
koja kaže da narod koji zaboravi svoju istoriju u opasnosti je da je ponovi. To se u slučaju naših
naroda pokazalo potpuno tačnim. Ovaj pogled u prošlost ima za cilj da shvatimo njenu suštinu,
olakšamo sebi sadašnjost i nikada u budućnosti ne pomislimo da neki događaji i dela postanu
ponovljena stvarnost.
Vojvodina je nakon oslobođenja od Turaka ostala velika pustara sa dovoljno mesta za naseljavanjeljudi svakog porekla. Austrougarska carevina je zbog tog i drugih razloga podsticala naseljavanjeovih krajeva u koje su novi stanovnici počeli da pristižu u 17 veku. Srbi su u većim grupama stigli
1690. godine, za njima Jevreji 1693. Nemci su započeli da kolonizuju ove prostore u periodu od
1712. do 1716. Preci vojvođanskih Mađara počeli su da nastanjuju ovaj deo panonske nizije 1718.
Godine 1840. na vojvođansko tlo su stupili Slovaci, a 1739. Jermeni.
Vojvodina je postala sigurna luka za najprogonjeniju, najugroženiju etničku grupu u Evorpi. Iako
Austro-Ugarska monarhija nije primenjivala metode fizičkog istrebljenja, njen ekonomski sistem je
sadržao posebno predviđene mere izvlačenja novca od Jevreja i primenu ekonomskih restrikcija.
Malo je reći da su osnovna prava Jevreja kršena u Monarhiji ako se uzme u obzir da je u jednom
trenutku donet dekret da samo jedan muški član svake jevrejske porodice ima pravo da se oženi.
Jevreji u Vojvodini
Smatra se da su Jevreji na teritorijama Ugarske živeli pre dolaska Huna i Avara, a prema pouzdanim
podacima u toj oblasti su prisutni već 890. godine. Neki izvori spominju prisustvo Jevreja u Bačkoj
1526, nakon Mohačke bitke, kada su Turci zavladali tim područjem. Turci, budući mnogo snošljiviji
prema Jevrejima u odnosu na Austrijance i Mađare, dopustili su im da se naseljavaju u Otomansko
carstvo i omogućili im bavljenje trgovinom. U tom periodu se izvestan broj Jevreja doselio iz
Beograda u Petrovaradin (tada vojni logor) i nastanio u podnožju Petrovaradinske tvrđave. Neki
podaci navode da su Bačku tada nastanjivali Jevreji, Turci, Srbi, Cincari i Grci. Oslobođenje od
Turaka dovešće do veće migracije Jevreja koji u tom delu carevine pronalaze mirniji život i veću
slobodu.
Duh Novog Sada istakao se već u to doba kada je selo u dnu petrovaradinske tvrđave otvorilo ulice
za Jevreje dopustivši im da se trajno nastane. Gradovi i rudarska mesta u Monarhiji nisu odobravali
naseljavanje Jevreja, čak im je bio uskraćen i kraći boravak u tim sredinama. Prosto je nezamislivo
da je u Somboru, Subotici i Pešti bilo zabranjeno Jevrejima da čak i prenoće!
Za vreme cara Karla III donet je – slobodno se može reći – čist genocidan zakon koji je propisivao
da samo jedan muškarac iz svake jevrejske porodice može da se oženi. Taj zakon bez presedana u
ljudskoj istoriji naveo je mnoge mlade ljude da potraže spas u Vojvodini, u to vreme južnoj oblasti
Monarhije. Usled slabije naseljenosti Vojvodina nije bila podvrgnuta strogoj kontroli u odnosu na
druge delove Austro-Ugarske. U Petrovaradinski Šanac su prispeli novi Jevreji od kojih su se mnogi
kasnije raselili u okolna (šajkaška) sela.
U Srbiji su postojale tri grupe etničkih Jevreja. Teritoriju Vojvodine su pretežno nastanjivali
Aškenazi. Aškenazi («Aškenaz» na hebrejskom „Nemačka“) su nastanjivali srednju i istočnu Evropu,
a njihov maternji jezik «jidiš» je mešavina hebrejskog, staronemačkog i slovenskog. Potomci
izgnanika iz Španije i Portugalije (Sefardi), čiji je maternji jezik „ladino“ mešavina hebrejskog i
starošpanskog, uglavnom su se stacionirali u Beogradu. Razvili su živu kulturnu aktivnost, čak su
izdavali publikacije na svom jeziku. Romanioti – Jevreji koji su živeli u Vizantiji u antičko vreme –
vremenom su se raselili po svetu. Neki su dospeli u panonsku niziju i utopili se u pomenute dve
etničke grupacije. Tragovi romaniotske etničke skupine su vidljivi u prezimenima Papo i Romano.
U popisu Jevreja iz 1717. navodi se da u Petrovaradinskom Šancu (zvanom „Racko Selo“ do 1713.
po mađarskom terminu „Raci“ za Srbe) žive tri jevrejske porodice: Mark, Mojsej i Jakov, da postoji
sinagoga i jevrejsko groblje. Stroge odredbe o bavljenju privredom iz 1690. sprečile su Jevreje da
se nasele u rudarska mesta. Marija Terezija 1711. uvodi veće poreze za Jevreje od onih koje plaćaju
Srbi. Pored ograničenja u sklapanju braka iz 1726. (Familiatatengesetz), Marija Terezija 2. aprila
1743. uvodi takozvanu «tolerancijsku taksu” za Jevreje. Tri godine kasnije taj diskriminatorski
razrez je povišen. Porez je ukinut 1785, ali tada car Josif II uvodi nov diskriminatorski propis –
«Kameralnu taksu» – koju će biti ukinuta tek 1846. ukazom cara Ferdinanda.
Godine 1767. Jevrejima je zabranjeno da se bave zanatom izrade sapuna, 1770. im je uskraćeno da
trguju gvožđem. Pet godina kasnije zabrane su proširene na zlatarstvo i pečatorezačke usluge. Car
Josif II, 13. maja 1781. određuje Jevrejima da moraju da govore jezikom države. Hebrejski se
zvanično mogao upotrebljavati samo prilikom verskih obreda. Jevrejima je dozvoljeno da se upišu u
srednje škole, obrađuju zemlju, da se bave zanatima i umetničkim radom. Zabrana naseljavanja u
rudarska mesta ostala je na snazi. Dana 26. aprila 1784. doneta je naredba o obaveznoj upotrebi
nemačkog jezika. Dve godine kasnije uređeno je obavezno osnovno školovanje za sve podanike, a
godinu dana nakon toga je Carskom naredbom propisano da Jevreji obavezno moraju da
upotrebljavaju nemačka imena i prezimena. U tom smislu im je dat rok do januara naredne godine
da odaberu željena imena. Stoga, kada se susrećemo sa svedočanstvima o ubijenim ljudima sa
nemačkim imenima, objašnjenje se krije u činjenici da je Monarhija preduzela takve mere prema
jevrejskim podanicima, mere koje nisu primenjene prema bilo kojoj drugoj etničkoj zajednici.
Nakon Nagodbe iz 1867. Jevreji ponovo moraju da menjaju prezimena – ovog puta u mađarska! Da
je ponižavanje Jevreja bilo neka vrsta državne politike vidi se iz podatka da je Mađarska dvorska
kancelarija dve godine kasnila u sprovođenju carskih zakona kojima je Jevrejima dopušteno
obrazovanje u srednjim školama, bavljenje zamljoradnjom, zanatima i umetnošću.
Godine 1790. povučene su dozvole Jevrejima da otvaraju radnje. Međutim, Ugarski sabor je 4.
marta 1840. zakonski dopustio Jevrejima da se bave zanimanjima po izboru, da imaju zemljišne
posede, fabrike i slobodu školovanja, ali je odredba o zabrani naseljavanja u rudarska mesta ostala
na snazi.
U vreme mađarske revolucije dogodili su se antisemitistički izgredi, pljačka jevrejskih radnji, čak i
pretnje peštanskim Jevrejima izgonom. Tokom revolucije stradao je Novi Sad po nalogu pukovnika
Kiša, koji je 12. juna 1849. naredio da se grad bombarduje iz dve stotine topova na
petrovaradinskoj tvrđavi. U bombardovanju je uništena sinagoga, zgrada jevrejske opštine,
jevrejska bolnica i 70 posto „srpske Atine“. Mnogo je građana izginulo, a preživeli su pobegli. Čak ni
ta stradanja nisu poštedela Jevreje dodatne nepravde koju im je nametnuo car Franja Josip posle
neuspele mađarske revolucije. Car je 1850. osudio Jevreje da plate 1.500 forinti zbog simpatija
prema mađarskim pobunjenicima. Iako su drugi narodi takođe podržavali mađarske zahteve za
slobodom od germanskog zagrljaja, nijednom nije nametnuta takva taksa! Tek 25. novembra 1867.
stupio je na snagu – makar formalno – zakon o građanskoj ravnopravnosti («Emancipacija»), kojim
su Jevreji izjednačeni u pravima sa ostalim podanicima Monarhije. Iako promena prezimena u
nemačka, odnosno mađarska više nije bila obavezna, jevrejskim diplomcima, državnim službenicima
i osobama na položajima je nezvanično preporučeno da mađarizuju prezimena, a mnogi su
dobrovoljno promenili nametnuto nemačko prezime. Prema nekim podacima je do 1904. godine
1.009 Jevreja promenilo dotadašnje prezime u mađarsko. To nije čudno ako se uzme u obzir da su
Jevreji u to vreme generalno upućeni na mađarski jezik i kulturu u kojoj su zauzeli vidno mesto u
svim oblastima nakon 1876, kada su u pravima i slobodama izjednačeni sa građanima Monarhije.
Jaša Tomić je primetio da su Jevreji tog vremena glavni nosioci mađarske kulture, što opet nije
čudno ako se ima u vidu činjenica da Jevreji nisu imali prava da se upišu u srpsku gimnaziju i
školuju na srpskom jeziku. Godine 1895. jevrejska veroispovest (neretko nazivana «izraelitskom»)
zakonski je izjednačena sa veroispovestima zastupljenim u Austro-Ugarskoj.
U godinama izgradnje vlasti u novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Jevreji su
poverljvom naredbom Ministarstva unutrašnjih dela – odeljenje za Banat, Bačku i Baranju određeni
kao građani drugog reda. U nekoliko navrata je jevrejska zajednica napadnuta u listovima na
hrvatskom, mađarskom i sprskom jeziku. Posle atentata na Kralja Aleksandra, svi Jevreji bez
dobijenog državljanstva su dobili nalog o izgonu. Izgon je pogodio mnoge koji su u Vojvodini našli
utočište i šansu za srećniji život.
Nažalost, malo je poznata činjenica da je kralj Petar I Karađorđević jedan od tri svetska velikana po
kojima je nazvan gaj u Jerusalimu. Takva čast ukazana je Teodoru Herclu, osnivaču cionističkog
pokreta za stvaranje jevrejske države i Arturu Balfuru, engleskom ministru spoljnih poslova koji je
obećao Jevrejima državu u Palestini. Gaj Kralja Petra I Karađorđevića svečano je otvoren marta
1931. u čast prvog evropskog kralja koji je Jevrejima podario ista prava koja uživaju njegovi
sunarodnici. Na taj način su Jerusalim i jevrejski narod izrazili poštovanje prema jednom od
najboljih vladara u srpskoj istoriji. Zbog toga su i novosadski Jevreji na Štrandu umirali kličući:
„Živeo kralj Petar!”
Pod naletom Firerovog režima jugoslovenska vlada je sve više popuštala pre svega dopuštajući da
se udruženja nemačke manjine pretvore u ispostave nacizma i štampanje propagandnog materijala
koji zagovara uništenje Jevreja. Godine 1939. jevrejskim regrutima i rabinima je onemogućeno
prisustvovanje vojničkim zakletvama. Vlada je otežavala ulazak jevrejskih izbeglica iz okupirane
Evrope. Nekoliko hiljada begunaca koji su uspeli da uđu u zemlju internirano je u manja mesta.
Petog oktobra 1940. vlada izdaje uredbu 1322 pod nazivom «Uredba o merama koje se odnose na
Jevreje u pogledu obavljanja radnja sa produktima ljudske ishrane”. Prvom zločinačkom uredbom je
Jevrejima zabranjeno da prodaju životne namirnice i postavljeni su komesari u postrojenjima za
proizvodnju hrane čiji su vlasnici Jevreji. Istog datuma je doneta uredba broj 1323 pod nazivom
«Uredba o upisu lica jevrejskog porekla za učenike univerziteta, visokih škola u rangu univerziteta,
viših, srednjih, učiteljskih i drugih škola”. Broj Jevreja koji će se školovati morao je da odgovara
srazmernom broju jevrejskih stanovnika u odnosu na celokupno stanovništvo zemlje. Uredbe su
dopunjene praktičnom diskriminacijom koja se do 5. oktobra odvijala nezvanično. Zapošljavanje
Jevreja u bankama, državnim i prosvetnim ustanovama je ograničeno. Sprečeno je napredovanje
Jevreja u vojsci ograničenjem na čin pukovnika.
Dolazak okupacione Hortijeve Mađarske doneće nove nevolje svim građanima Bačke, naročito
srpskoj i jevrejskoj etničkoj zajednici i pripadnicima antifašističkih struja. Podao Hortijev genocidni
sistem nametnuo je takozvani «Drugi jevrejski zakon» iz 1939. Sistematsko i plansko istrebljivanje
ionako obespravljenog jevrejskog naroda u Novom Sadu i Šajkaškoj doživeće vrhunac u „januarskoj
raciji“ 1942, a krajnji epilog u ubrzanom sprovođenju «konačnog rešenja» 1944.
Takozvana racija u Novom Sadu spada u red najstrašnijih činova genocida u istoriji čoevečanstva!
Da li će ikada biti mogućno utvrditi stvaran broj stradalnika u toj ljudskoj drami i jednoj od najvećih
tragedija u istoriji našeg naroda? Golgota mnogih novosadskih i šajkaških Jevreja ostavljala je
autora u čestoj dilemi o tačnom broju i osnovnom identitetu žrtava. Solidarnost jevrejske zajednice
doprinela je da se i pored strašnih okolnosti u kojima su ubijene žrtve „racije“ očuva osnovni
identitet mnogih pripadnika te zajednice i drugih pojedinaca koji su iskorenjeni u januarskom
genocidu. Dilemu o broju postradalih jasno možemo da sagledamo u raznim napisima o fašističkom
zločinu. Vreme je da bezlične brojke dobiju imena i prezimena i da se na taj način oda počast
ljudima koji su stvarali regiju u kojoj se spajaju Dunav i Tisa, sever i jug, sreća i nada generacija
koje su se naseljavale, napredovale u suživotu, poštovale, mešale, volele i, nažalost, mrzele. Mržnja
– to je glavni krivac koji je ubio žrtve „racije“, a kasnije Dunav Švabe i vojvođanske Mađare. Mržnja,
koja više nikada ne sme da uhvati korena i prevlada u srcima stanovnika panonske nizije!
Prema podacima Saveza jevrejskih opština Jugoslavije iz 1941. u naseljima u kojima je sprovedeno
«češljanje terena» broj Jevreja bio je sledeći: 55 u Čurugu na čelu sa predsednikom jevrejske
opštine Šandorom Lampelom; 63 u Temerinu na čelu sa predsednikom S. Šosbergerom; 80 u Titelu
na čelu sa predsednikom doktorom Eugenom Fišerom; 100 u Žablju na čelu sa predsednikom
Jakobom Fišerom; 253 u Bečeju na čelu sa predsednikom Rudolfom Špicerom; 4.104 u Novom Sadu
na čelu sa predsednikom doktorom Ferdinandom Lustigom.
Srbi u Vojvodini
Srbi su u nekoliko talasa naseljavali područje panonske nizije. Srbi dolaze u ove krajeve krajem 14.
veka kada Turci ugrožavaju Srbiju osvajačkim pohodima. Njihov priliv se nastavlja u vreme prvog
osvajanja Despotovine Srbije (1439-1444). Po osvajanju Srbije iseljavanje na sever se intenzivira
na podsticaj ugarskog kralja Matije Korvina da se Srbi nasele u pustim pograničnim krajevima.
Korvin je pozvao plemićke porodice i ratnike da se nastane u Vojvodini, a prilikom prodora na tursku
teritoriju povlačio je sa sobom civilno stanovništvo i naseljavao opustele pogranične predele. Posle
njegovih pohoda na Srbiju pod turskom vlašću 1480. i 1481. preseljeno je više od 100.000 Srba u
tadašnju južnu Ugarsku.
Turci su u vreme svoje vlasti naseljavali ispražnjene krajeve uz Savu i Dunav doseljavanjem Srba sa
juga. Plemenska imena pokazuju da je Bačka u tursko vreme naseljavana stanovnicima iz Polimlja.
Iz same Bačke su Turci preseljavali čitava sela dublje u teritorije današnje Mađarske. Neuspela
turska opsada Beča 1683. dovodi do preokreta u istoriji Evrope. Do kraja 17. veka Turci su potisnuti
do Save i Dunava zajedničkom borbom Austrije, Poljske i Venecije, članica «svete lige» za borbu
protiv Osmanlijskog carstva. Dok su austrijske i poljske trupe potiskivale Turke sa teritorija Ugarske,
bečki dvor je obećavao verske, ekonomske i druge povlastice narodima koji se dignu na ustanak.
Nakon pada Beograda Srbi su se uveliko odazvali bečkom pozivu i oslobodili Mačvu, Užice, Novi
Pazar i istočnu Srbiju. Ustanak je otvoreno podržao patrijarh Arsenije III Čarnojević, koji je aktivno
sarađivao sa austrijskim i mletačkim vlastima, a u Prizrenu se 20.000 ustanika priključilo austrijskoj
vojsci koja je prodrla čak do Skoplja.
Deo austrijske vojske je morao da se povuče usled francuskog napada na Austriju. Turci su sredili
stanje u državi i pripremili ofanzivu. Poslali su tatarske odrede na Makedoniju koja je Karpoševim
ustankom sarađivala sa Austrijom. Ustanak je svirepo ugušen, a vođa javno nabijen na kolac u
Skoplju. Nakon tog pohoda upravili su snage prema Kosovu. Porazili su austrijsku vojsku i srpske
ustanike kod Kačanika i krenuli silovitim jurišem paleći i uništavajući sve pred sobom. Stotine
naselja oko Kosova i na jugu Srbije je sravnjeno sa zemljom, a sprski narod prisiljen da beži. Nakon
kraćeg zadržavanja u Beogradu brojni Srbi, predvođeni Čarnojevićem i narodnim prvacima, prelaze
u Ugarsku i nastanjuju široko područje do Budima i Komorana.
Austrija je nakon Požarevačkog mira 1718. dobila Banat, Malu Vlašku, Srem i severnu Srbiju do
Zapadne Morave. I pored zalaganja carevine da razvije privredu i lokalnu samoupravu, teški poreski
nameti i verski pritisak je izazvao negodovanje srpskog stanovništa. Očekujući srpski ustanak
Austrija je održavala savez sa patrijarhom u interesu širenja na Balkan i potiskivanja Turske. U
novom pohodu na Tursku postignut je veliki uspeh u periodu od 1737. do 1739. Austrija zauzima
Niš, Užice i Novi Pazar. U tim mestima su se spojile austrijske snage i srpski ustanici. Međutim,
Turska je ponovo suspregla snage i 1739. nanovo porazila austrijsku vojsku kod Grocke, što izaziva
novu seobu Srba u Ugarsku.
Položaj Srba u Monarhiji bio je povoljan zbog pokroviteljstva bečkog dvora. Austrijski car je pre
narodnog ustanka protiv Turaka obećao privilegije, pa su pre napuštanja Srbije srpski glavari i
patrijarh dobili prava i povlastice za crkvu i posebnom poveljom stavljeni pod carsku zaštitu. Godine
1691. patrijarh postaje svetovni starešina Srba, još jedna privilegija dodeljena od bečkog dvora.
Carska vlast je poštovala verske slobode i srpsku samoupravu u crkvenim i prosvetnim pitanjima,
što je bio vid kulturne autonomije. Novi Sad i drugi gradovi su obezbedili status «slobodnih
kraljevskih gradova» otkupivši taj položaj sredinom 18. veka. Obnova ratom opustošene teritorije
oživljene privrednim napretkom i kolonizacijom drugih naroda, primena novih tehničkih metoda u
zemljoradnji, plansko podizanje naselja, gajenje novih kultura, jak trgovinski promet u kome Srbi
imaju vodeću ulogu, dovode do postepenog stvaranja slojevitog društva i građanske klase. Sabrani
u vojne krajine poput «Petrovaradinskog Šanca» i drugih većih naselja, Srbi postaju značajan faktor
u razvoju Bačke.
Bečki dvor je naročito u vreme cara Josifa II (1780-1790) insistirao na upotrebi nemačkog jezika
kao sredstva komunikacije i povezivanja u Monarhiji, što kod Srba izaziva žestoka protivljenja. Oni,
međutim, nisu uspeli da se izbore za teritorijalnu autonomiju ka kojoj neprestano pretenduju. Svoj
nacionalni identitet su negovali kroz jezik, običaje i narodno stvaralaštvo u naseljima oko vojne
granice i slobodnim kraljevskim gradovima. Jurisdikcije mitropolije, duhovnog žarišta srpskog
naroda, ustalile su se 1713. u Sremskim Karlovcima, koji nakon ukidanja Pećke patrijaršije 1766.
postaju duhovno vođstvo Srba u Monarhiji i šire.
Usled ekonomskih nedaća Evropu zahvata revolucija u proleće 1848. Revolucionarni pokret je
potekao iz Francuske i ozbiljno uzdrmao Habzburšku monarhiju. Josif II nije uspeo da centralizuje
carstvo te je ono postalo skup zemalja različitih naroda, uređenja i ekonomskih statusa. U Beču su
12. marta 1848. izbile demontracije i sukobi sa vojskom. Car obećava sazivanje ustavotvorne
skupštine, ali krajem aprila proglašava Ustav Austrije u kome je on apsolutistički vladar. Taj potez
dovodi do novih demonstracija i rušenja carske vlasti. Carska porodica odlazi u egzil, a pobunjenici
zavode vlast od maja do oktobra 1848.
Revolucionarni talas je zahvatio Peštu i potpirio stalnu borbu Mađara za njihov identitet i posebnost,
što su i Srbi oduševljeno pozdravili. Srbi u Vojnoj granici (današnja Šajkaška) smenjuju lokalnu
vlast, uspostavljaju narodne odbore, obnavljaju zahteve za jednaka građanska prava, biraju
«vojvdodu nad srpskom vojskom» i traže teritorijalnu autonomiju. Ti zahtevi će ih dovesti u raskol
sa rukovodstvom Mađarske revolucije. Dotle bliski odnosi bivaju pomućeni i konačno se gase posle
Majske skupštine u Sremskim Karlovcima održane od 1. do 3. maja 1848. Majska skupština je
postavila pukovnika Stevana Šupljikca za Vojvodu, mitropolita Josifa Rajačića za patrijarha i zahtev
za stvaranje Srpske Vojvodine u čiji bi sastav ušla Bačka, Banat, Srem, Baranja i «trojedina
kraljevina» (Hrvatska, Slavonija i Dalmacija). Mađarska vlada nije priznala nijednu odluku Majske
skupštine, pa je ubrzo došlo do oružanih sukoba.
Bečki dvor je decembra 1848. priznao srpskog patrijarha i vojvodu, a kako je u međuvremenu
nastao raskol između Mađara i Hrvata to su se Srbi i Hrvati u svojim nacionalnim težnjama našli na
zajedničkoj strani. Beč je uložio svaki napor da uguši mađarsku revoluciju. U tom smislu se okoristio
vojvođanskim Srbima koji su 1849. poveli nekoliko borbi protiv Mađara. U tom ratu su učestvovali i
dobrovoljci iz Srbije. Sukobi su odneli veliki broj života. Mađari su posebno bili nezadovoljni što je
Leopold I prilikom naseljavanja Srba dopustio naseljenicima značajne političke i vojne privilegije,
slobodu veroispovesti i povlašćen položaj kmetova koji nisu morali da plaćaju kuluk i desetinu
mađarskoj vlasteli. Štaviše, Vojna granica na jugu države – današnja Šajkaška – izuzeta je iz
nadležnosti ugarskih vlasti, što je posebno razdraživalo mađarski deo monarhije. Šajkaška,
naseljena pretežno Srbima, nalazila se pod neposrednom upravom Dvorskog ratnog saveta u Beču.
Srpske težnje za teritorijalnom autonomijom istrajno su gorele sve do raspada Austro-Ugarske. Tu
borbu je posebno raspirio Svetozar Miletić, narodni buntovnik, koji je uzavreo slovenske narode
podstičući ih na nezavisnost i stvaranje jedne države. Patriota i pisac rođen je 1826. u bačkom selu
Mošorinu, koje će doživeti genocid januara 1942. Uvidevši nizak obrazovni nivo srpskog naroda,
zaparloženo sveštenstvo koje uživa u svetovnom životu i položaj Srba izloženih pritiscima
germanizacije, Miletić počinje da radi na preporodu naroda kao jedinoj mogućnosti opstanka.
Ujedinjenje Italije ostavlja na njega poseban utisak kao obrazac za stvaranje države Južnih Slovena.
Carsko rešenje o ukidanju Vojvodine 27. decembra 1860. dovodi do najvećeg srpskog razočaranja u
Beč i cara. Program nacionaliste i liberala Miletića tada postaje jasno definisan: ujediniti Srbe i Južne
Slovene i ostvariti slobodu. Podržavajući otpor Mađara prema Habzburškom apsolutizmu Miletić
iskreno zagovara prijateljstvo sa Mađarima verujući da su na istom putu za postizanje nacionalnih
ciljeva. Prijateljstvo i bratimljenje sa Mađarima plamti od 1861. do 1867. Nagodba kojom su Mađari
1867. dobili prevlast nad Ugarskom, a Nemci nad Austrijom označila je kraj bliskih odnosa i
Miletićev rat sa Mađarima do kraja života.
Godine 1868. Mađarska donosi zakon o narodnostima kojim potčinjava sve nacionalnosti mađarskoj
prevlasti. To izaziva otvoren sukob Srba sa mađarskom državnom idejom. Narodna borba – koja je
dovela do Veliko-Bečkerečke Konferencije 1869 – imala je za cilj opstanak srpske nacije i autonomiju
kao «jedino utočište i poslednji bedem našeg narodnog života, i ako njega napustimo, onda smo
sami sebe napustili». Revolucionarno raspoloženje koje rasejava Miletić izazvalo je zabrinutost
mađarskih vlasti. Vlasti hapse Miletića 1875. godine uz posredovanje ruskog ambasadora Novikova
u Beču. Posle trogodišnjeg pritvora osuđen je 18. januara na pet godina robije. Zatvoren dočekuje
vest da je Berlinski kongres članom 25-tim dodelio Bosnu i Hercegovinu na upravu Austro-Ugarskoj,
što je protumačio kao pobedu Monarhije. Izmučen i očajan doživljava psihičko rastrojstvo i smrt, a
hapšenja i teror splašnjavaju revolucionarne težnje. Srpski narod zapada u razočaranje i apatiju.
Nauk Svetozara Miletića da nije važno «da li ćemo se zvati Srbi ili Hrvati, da li ćemo biti pravoslavni
ili katolici, da li ćemo upotrebljavati ćirilicu ili latinicu» težište je tadašnje borbe južnoslovenskih
naroda koji će slobodarske ciljeve ostvariti stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Mađarski pritisak je posebno terorisao srpski omladinski pokret u kome su vlasti videle veleizdajnike
i velikosrbe koji hoće da svetostefanske teritorije pripoje srpskoj državi. Nakon zatvaranja Svetozara
Miletića sprovedena je mađarizacija u svim oblastima Bačke. Jedan od glavnih prioriteta vlasti je
mađarizacija Šajkaške u kojoj je čak u «14 šajkaških opština oduzeto Srbima oko 25 školskih
zgrada». Ukinute su srpske veroispovedne škole. U narodne škole uveden je mađarski kao obavezan
predmet, pomađarivana su imena ljudi i mesta, slično svemu što će se događati za vreme okupacije.
Izbornim falsifikatima Mađari su sprečavali da pravi srpski narodni predstavnici uđu u parlament.
Nekada ogorčeni protivnici habzburškog apsolutizma postali su 1867. sprovodioci istih mera i
metoda.
U osvit mirovnih pregovora nakon Prvog svetskog rata u Novom Sadu je osnovan Srpski Narodni
Odbor. U novembru 1917. Odbor izdaje proglas o sazivanju Velike narodne Skupštine Srba,
Bunjevaca, i ostalih Slovena u Bačkoj, Banatu i Baranji. Izabrani poslanici okupili su se u Novom
Sadu 25. novembra 1918. U 11 časova skupštinu je pozdravio prota Jovan Hranilović i pozvao
predsednika Kandidacionog odbora da podnese izveašaj. Mita Klicin je u ime tog odbora predložio
predsednike i sekretare Narodne Skupštine. Među kandidatima je predložen advokat Ignjat Pavlas.
Skupština je jednoglasno usvojila predlog, a potom je Hranilović pozvao izvestioca Odbora za
overenje skupštinara da podnese izveštaj. Dušan Tušanović je objavio da je pet poslanika odsutno
zbog bolesti, a da je prisutno 757 odbornika, i to 578 Srba, 84 Bunjevaca, 62 Slovaka, 21 Rus, 3
Šokca, 2 Hrvata, 6 Nemaca i 1 Mađar, kao i da je među poslanicima sedam žena. Nakon što je
Skupština jednoglasno usvojila izveštaj, Hranilović se zahvalio na poverenju i zamolio da se
predsedavanje poveri doktoru Pavlasu, što je jednoglasno usvojeno.
Velika Narodna Skupština je uz pokliče «Živela Srbija! Živeo Kralj Petar! Živeo Naslednik prestola
Aleksandar! Živela srpska vojska! Živela država Srba, Hrvata i Slovenaca! Živeli Francuzi! Živela
Antanta! Živela Amerika!» usvojila istorijske zaključke kojima: upućuje molbu srpskoj vladi da je
zastupa na Kongresu i u mirovnim pregovorima; priključuje Vojvodinu Kraljevini Srbiji i tim
zahtevom potpomaže težnje južnih Slovena za stvaranjem jedinstvene države. Skupština je izabrala
Veliki narodni savet i izvršni organ – Narodnu upravu. Nakon što je izabrano pet zapisničara,
poslanici su stojeći otpevali «Bože pravde», «Hej Sloveni» i «Lijepa naša domovino». Hranilović se
zahvalio svima na uzornom redu i mudrom radu. Skupština se rastala pevajući pesmu «Orao klikće
sa visine» čiji refren glasi: «Mi smo s tobom Petre Karađorđeviću Prvi».
Vojvođanski Mađari
Dolazak Mađara obogatio je plodnu vojvođansku ravnicu predanim radom, cvećem i jednom od
najbogatijih kultura među evropskim narodima. Mađari su doneli nov verski element koji je u tom
narodu prisutan tokom cele njegove bogate istorije. Protestantski kalvinizam uhvatio je jake korene
u mađarskom narodu, pa je dolazak protestantskih Mađara, a kasnije i Slovaka, uneo novu
šarolikost u religijsku sferu Bačke.
Neki istorijski podaci navode da su se Sloveni nastanjeni između Dunava i Save u srednjem veku
asimilovali u Mađare. Konstantin Porfirogenit u 10. veku piše da Mađari žive u krajevima preko
Dunava i na prostoru između Dunava i Save. U 13. veku Tatari upadaju u taj životni prostor
mađarskog etnosa i uništavaju oko 65% naselja u bačkoj i oko 50 posto u bodroškoj županiji.
Prodor Turaka u 16. veku nanovo je opustošio mađarski etnos. Kao da se u tom periodu sve urotilo
protiv mađarskog stanovništva: zarazne bolesti, prolasci svakakvih vojski, haranje naoružanih trupa
cara Jovana Nenada, seljačke bune Dože Đerđa, deportacije, ubistva… Usled tih faktora mađarsko
stanovništvo je gotovo poptuno izumrlo u Banatu i Bačkoj, nakon čega je usledio priliv Srba koji su
bežali pred turskim osvajačima. Neposredno pre dolaska naseljenika na čelu sa Čarnojevićem,
Bunjevi se nastanjuju u Subotici 1687. Austrijski popis stanovništva iz 1715. i 1720. evidentirao je
da Srbi i Hrvati čine 97.6 posto tadašnjeg stanovništva Bačke, Mađari 1.9% (530 stanovnika) i
Nemci 0.5%.
Iako prema popisu stanovništva iz 1773. Srbi i dalje čine većinski živalj, broj drugih nacionalnosti je
značajno uvećan i od tada oslikava poznatu etničku šarolikost panonske ravnice. Mađari su oduvek
gajili svest da su brana slovenskom nadiranju sa istoka i da kao etnos predstavljaju bedem koji ne
sme da se utopi u slovesko more. Ta državna ideja je okosnica mađarskog načina upravljanja
Vojvodinom i Hrvatskom. Nagodbom sa Austrijom Ugarska je 1867. obezbedila dualnu federaciju i
preovladavanje mađarskog elementa u svim vidovima društvenog života Ugarske. Posle Nagodbe je
ministar unutrašnjih poslova Ugarske izjavio da «ne zna u Ugarskoj nikakav drugi narod osim
Mađara, a kome nije pravo, neka se seli». Ubrzo je usledio zakon o narodnostima koji je još više
raspirio međuetnički jaz između Mađara i Srba podbunjenih od strane Svetozara Miletića.
Svi Mađari, levičari i desničari, bili su složni u težnji ka dominaciji. Kao što će se videti i tokom
Drugog svetskog rata, kada je Mađarska razapeta između ideala i stvarnosti, Mađari se vode dvema
osnovnim državotvornim idejama: kruna Svetog Stefana kao simbol političkog jedinstva pod
mađarskom vrhovnom upravom i Ugarska kao važan faktor u odbrani Evrope od slovenskog,
posebno ruskog nadiranja. Mađarska je i po Košutovoj ideologiji trebalo da zameni ulogu Rusije i
Austrije na Istoku i u Podunavskoj Konfederaciji. Po mišljenju liberala trebalo je da postane bedem
reda, civilizacije i brana protiv Rusije. Stalan strah od Rusije, posredno i od Srba kao pravoslavnog
naroda, nije napuštao mađarsku psihu. Takva ideologija je povremeno ubrizgavala u mađarski živalj
ponos i prezir prema Slovenima uopšte, a u neke elemente tog naroda divljaštvo koje će se izraziti u
besprimernim zlodelima 1942. godine, grozotama kakve nikada u istoriji nijedan Mađar nije počinio.
Strah od rastućeg ruskog uticaja ispoljio se 1875. i 1878, kada su odnosi Rusije i Austro-Ugarske
zategnuti zbog istočne krize. Iako u principu slobodarska, mađarska javnost je protivno tradiciji
ostala uzdržana po pitanju ustanka balkanskih naroda protiv Turske. Očuvanje Turske je za Mađare
značilo slabljenje ruskog uticaja. U strahu od Rusije su mađarski političari išli toliko daleko da
zahtevaju rat protiv te zemlje, što vladajući austrijski krugovi nisu prihvatili.
U periodu od 1720. do 1787. jaka imigracija stanovništva menja etničku strukturu Bačke i Banata,
pre svega priliv Nemaca i nešto manje Mađara. Polovinom 19. veka prestaje planska kolonizacija, pa
Mađari nastavljaju da se spontano naseljavaju u Feketić, Staru Moravicu i Pačir, odnosno prostor
Telečke. Znatan broj pripadnika tog naroda smešta se u severni i srednji Banat i Srem. Naseljavanje
Banata Mađarima je dobrim delom planski izvedena kolonizacija dirigovana od strane bečkog dvora.
Mađari su stalno težili ka prevlasti u Bačkoj. Sredinom 18. veka, tačnije 1741. bečki dvor ukida
Potisko-pomorišku vojnu granicu na zahtev ugarskog plemstva. Ta odluka je ražestila tamošnje Srbe
koji se iseljavaju u druge krajeve, a jedan deo odlazi u Rusiju. Na podstrek Marije Terezije Mađari se
tih godina naseljavaju u Suboticu, Telečku, Sombor, Bezdan, Bačku Topolu, Bajšu i Kulu. Godine
1750. su prisutni u Topoku, 1752. nastanjuju Doroslovo, 1772. Bogojevo, 1760. Kanjižu… U novom
talasu naseljavanja 1770. dolaze u Srbobran i Turiju.
Od početka 19. veka intenziviran je dolazak Mađara u Bačku. U većim i manjim grupama pristižu u
Novi Sad 1806, a 1884. u Šajkašku i Mali Stapar kod Sombora. Nakon ukidanja Potisko-pomoriške
vojne granice mađarski kolonisti stižu u Potisje, Čurug, Žabalj, Sveti Ištvan (selo Šajkaš), Titel i
Mošorin. Godine 1883. oko 1.000 Sekelj Mađara dolazi u Kulu, Kanjižu, Bečej i Titel.
Početkom XX veka etnička struktura je ustaljena: Mađari preovlađuju u severnoj i severoistočnoj
Bačkoj, sa enklavom Bunjevaca oko Subotice. Srbi su usled stalnih pomeranja i iseljavanja ostali
većinom naseljeni u području Šajkaške, enklavama u Somboru i delovima jugozapadne Bačke.
Mađarski nacionalni korpus doživeo je značajan porast u brojnosti krajem 19. veka i u prvoj deceniji
20. veka zbog imigracije, visokog nataliteta i činjenice da se deo subotičkih Nemaca i Hrvata
spontano pretopio u Mađare.
Habzburgovci su težili da stope pokrajine i ukinu raznolikosti običaja, jezika, privilegija… Te napore
su naročito pojačali u vreme katoličke protivreformacije koja je značajno suzbila reformatorski
pokret u Austriji i Sloveniji. Međutim, nikada im nije pošlo za rukom da skrše Ugarsku i Hrvatsku,
kao što su učinili sa Českom početkom Tridesetogodišnjeg rata. Mađarski narod se do kraja čvrsto
odupirao habzburškom apsolutizmu braneći svoju versku slobodu. Sredinom 17. veka hrvatsko i
ugarsko plemstvo se zbližava u nastojanju da se izbore protiv apsolutističke vlasti bečkog dvora.
Glavna ličnost inicijative, hrvatski ban Nikola Zrinski, poginuo je nesrećnim slučajem. Veze sa
Ugarskom su potom oslabile, podrške drugih zemalja nije bilo i čuvena zavera Franje Frankopana i
Petra Zrinjskog je neslavno propala, što je dodatno učvrstilo austrijsku omču oko Hrvatske. S druge
strane, Ugarska je nakon oslobođenja od Turaka tražila veća prava prema Hrvatskoj i potčinjavanje
Hrvatske ugarskim zakonima. Zbog toga se hrvatsko plemstvo, kao i Srbi, okrenulo bečkom dvoru i
priznalo 1712. Habzburgovcima pravo da po ženskoj liniji nasleđuju hrvatsko kraljevstvo (Hrvatska
pragmatička sankcija).
Ugarska feudalna vlast je u privilegijama bečkog dvora za Srbe videla narušavanje zakona Ugarske
kraljevine. Privilegije nije poštovala, pa su Srbi izloženi ekonomskim i verskim pritiscima. Ugarski
velikaši su pretvarali Srbe u kmetove i zahtevali da plaćaju desetinu prihoda katoličkoj crkvi. Srbi se
neprestano obraćaju molbama bečkom dvoru koji se prema njima blagonaklono ophodi zato što su
mu potrebne srpske vojne trupe.
Bečki dvor je pokušao u 18. veku da nametne unificiranost u svakom, pa i verskom pogledu. Godine
1701. austrijski dvor je zabranio ispovedanje protestantske religije u novoosvojenim oblastima.
Vlasti su pomoću jezuita privolele deo pravoslavnih Rusina i Rumuna da prihvate jedinstvo sa
katoličkom crkvom (unijatska konfesija). Ključnu ulogu u tom procesu odigrao je kardinal Leopold
Kolonič, koji je smatrao da «na bunu i odbranu svoje slobode uvek spremnu mađarsku krv radi
vernosti kralju, Kraljevstvo, ili bar jedan njegov veliki deo, postepeno treba germanizovati». Plan
germanizacije je podrazumevao naseljavanje Nemaca u oblasti sa mađarskim stanovništvom. Svoj
plan Kolonič je pretočio u nacrt za materijalnu i duhovnu obnovu monarhije, pre svega protiv
protestantskog pokreta u mađarskom narodu sa krajnjim ciljem da sprovede germanizaciju,
pokatoličavanje i protivreformaciju, te da ukine oslobođenost mađarskog plemstva od poreza i
zameni policiju stajaćom vojskom u kojoj bi polovinu vojnika činili Nemci.
Habzburzi uz pomoć Koloniča progone protestante, oduzimaju im crkve i škole, sužavaju slobode
ispovedanja religije i preplavljuju državu katoličkim crkvenim redovima. Katolički pritisak je izazvao
veliku Rakocijevu pobunu mađarskog plemstva. Sukob je završen 1. maja 1711. potpisivanjem
Satmarskog mira kojim se austrijski dvor obavezao da poštuje mađarski ustav i garantuje
protestantima slobodu veroispovesti. Krajem 18. veka, u doba Marije Terezije, primećeno je
prisustvo reformatske crkve (Kalvinista) i Luterana u Bačkoj.
Mađarska reformacija
Planskom kolonizacijom su 1786. mađarski kalvinisti došli u Moravicu i Pačir. Početkom 19. veka
reformatska crkvena opština postoji u Novom Sadu, poseduje lokalnu crkvu i školu, učitelja i
kantora. Prema dostupnim podacima, 1803. u Novom Sadu živi trideset mađarskih reformatskih
porodica koje su došle iz Pačira, Moravice i Pišroša. Već 1806. broj reformatskih porodica se popeo
na 80, a 1840. u glavnom gradu Vojvodine živi 400 kalvinista. Kada je Monarhija donela zakonske
odredbe o slobodi veroispovesti, novosadske vlasti još jednom pokazuju veličinu „srpske Atine“.
Gradski magistrat odlučuje da proporcionalno pomogne školstvo veroispovesti zastupljenih u gradu
ne zaobilazeći ni kalviniste. Od te pomoći pravoslavni Srbi su dobijali 50 posto, katolici 30 %,
reformate i evangelici 6, 25%, Jevreji 5 %, a grko-katolici (Rusini) 2,5%. Neki vernici reformatske
veroispovesti su sarađivali sa nacističkim vlastima, a i protestanti u Mađarskoj nisu bili imuni na
šovinistička osećanja. Ipak, zahvaljujući čoveku reformatske veroispovesti spaseno je selo Kovilj.
Prosvetiteljstvo u Ugarskoj je ostavilo vidnog traga u srpskim intelektualnim krugovima koji su u
dodiru sa tamošnjim obrazovnim sistemom i prosvećenom građanskom klasom. Usled
prosvetiteljskih ideja osnivaju se nove osnovne škole i niže gimnazije. Prve srpske gimnazije
osnovane su u Sremskim Karlovcima (1791.-1792) i Novom Sadu (1890), a učiteljska škola 1812. u
Sent Andreji. Budim postaje značajan centar opšteg kulturno-prosvetnog razvoja srpskog naroda
zbog ćirilične štamparije koja tamo radi od 1796. Ideje prosvetiteljstva među Srbima u Ugarskoj
najviše su zagovarali Dositej Obradović, Lukijan Mušicki, Jovan Muškatirović, Uroš Nestorović i
Mihajlo Vitković. Prosvetiteljstvo je nastalo kao tekovina reformističkog pokreta u Ugarskoj u 18.
veku. Cilj mađarske reformacije koju su Srbi prihvatali bio je da se reformiše mađarski jezik i pruži
otpor germanizaciji.
Obespravljeni u Kraljevini
Stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je značajno suzbilo kulturni prostor i prava mađarskog
stanovništva. Većina državnih službenika je otpuštena i prisiljena na ostavku. Sve mađarske
osnovne škole i vrtići su nacionalizovani. Godine 1919. Mađarima i Nemcima je oduzeta većina
veleposeda iznad 500 katastarskih jutara i na taj način su uništeni mađarski veleposednici, a
posredno seljaci i radnici! Hiljade Mađara i Nemaca postali su bezemljaši, a kako su smatrani za
neprijatelje države to nisu mogli da učestvuju u podeli oduzetog zemljišta. Hiljade zaposlenih na
posedima i drugih radnika mađarske i nemačke nacionalnosti je otpušteno s posla. Njihova radna
mesta su zauzeli srpski kolonisti (dobrovoljci). Kao ilustracija nepravedne agrarne reforme u
Kraljevini Jugoslaviji poslužiće žalba građana Sremske Mitrovice 29. maja 1923. Županijskom
agrarnom uredu u Vukovaru: “Molimo da se ponovo izvrši podela dobivene zemlje, jer nije pravedno
da zemlju dobijaju samo Srbi pravoslavne vere i to svaki od 2-4 k.j. 600 kv.hv., a mi druge
narodnosti kao katolici Hrvati i grkokatolici Rusini, koji smo takođe stari mitrovački građani i
sirotinja da ne dobijemo ništa… Zato molimo da se zemlja ponovo podeli agrarnim interesentima i
sirotinji i to bez obzira na veru i narodnost”.
Nepravda prema mađarskom i nemačkom stanovništvu je prisutna i u političkom životu. Tako je
1920. godine doktor Dušan Vasiljević izjavio u Narodnoj skupštini da su odredbe međunarodnog
ugovora o pravima manjina velika i neprijatna nezgoda koju „ćemo morati korigovati i ublažavati
našom politikom”. Tragično „korigovanje i ublažavanje” tih prava je dovelo do neravnopravnosti na
svim nivoima, što je samo raspirilo nezadovoljstvo Mađara i Nemaca i njihovo lakše prihvatanje
revizionističke, fašističke i nacionalsocijalističke ideologije. U periodu od 1918. do 1921. proterano
je, repatrirano i izbeglo 39.272 mađarskih službenika, veleposednika i intelektualaca. Slična tragična
sudbina zadesiće i Jevreje. Napadnuti da su navodni simpatizeri atentantora na regenta Aleksandra,
veliki broj Jevreja sa nerešenim državljanstvom je 1934. dobio rešenje o izgonu, što je uvertira u
antisemitističke odredbe donete neposredno pred Drugi svetski rat u znak dodvoravanja nacističkoj
Nemačkoj.
Kao da sve pomenuto nije bilo dovoljno teško za mađarsko stanovništvo, trodelna kraljevina je
donela i posebne diskriminatorske namete. Porez po glavi stanovnika je tri do četiri puta veći za
vojvođanske Mađare u odnosu na stanovnike centralne Srbije. Poseban seoski porez je nametnut
naseljima u kojima su Mađari većinsko stanovništvo. Trgovci i zanatlije mađarske narodnosti su
opterećeni četvorostrukim razrezom. Pri svemu tome, do 1939. u severni deo Bačke, posebno u
Potisje, naseljeno je oko 45.000 Srba i 300 Bunjevaca. Mnoga naselja sa mađarskom i nemačkom
većinom postaju mesta sa srpskim većinskim stanovništvom, a hiljade Mađara se pod ovim
pritiscima iselilo u prekomorske zemlje i Mađarsku.
Dunav Švabe u panonskoj niziji
Dunav Švabe, odnosno “naši Nemci” kako smo ih od milošte zvali, počinju da se naseljavaju
uglavnom posle Požarevačkog mira 1718, kada je vlast Austro-Ugarske znatno učvršćena. Nemci su
stigli u Banat, Apatin i Odžake nakon što su se Srbi iselili iz tih krajeva. Na podstrek bečkog dvora
tokom 18. veka pristiže veliki broj Nemaca uglavnom iz Franačke, Baden Vitenberga i doline Rajne.
Politički cilj naseljavanja Dunav Švaba je da se pojača germanizacija tih prostora.
Počev od 1740. Marija Terezija sprovodi masovnije naseljavanje Mađara, Slovaka i Rusina. Do
početka 20. veka Nemci su oformili veće enkalve u jugozapadnim i srednjim delovima Bačke u
kojima žive pomešani sa Srbima, Hrvatima, Mađarima i Rusinima. Habzburška monarhija je
potpomagala naseljavanje Nemaca u opustošene južne i zapadne delove Mađarske sa ciljem da
germanizuje i pokatoliči Mađare. Nemci su postali jedna od najbrojnijih etničkih zajednica. Sa sobom
su doneli sve karakteristike po kojoj je taj narod poznat: uredna naselja, čistoću, kulturni nivo,
disciplinu i preciznost. Vredan rad i disciplina učinili su Nemce ekonomski najsnažnijom etničkom
grupacijom u Bačkoj. Opština Bački Jarak je pre Drugog svetskog rata bila čisto nemačko naselje, a
ta etnička zajednica je činila veliku većinu u mestu Nove Šove.
Kulturni savez (Kulturbund) je pokrenut 1920. sa ciljem da vaspita omladinu „u duhu religioznomoralnog
shvatanja i ponašanja, kao i vernog ispunjavanja dužnosti prema državi”. Po dolasku
Hitlera na vlast putujući nemački učitelji šire u nemačkoj dijaspori nacističke ideje o obnovi nacije.
96 posto Nemaca učlanilo se u Kulturbund. Omladina Kulturbunda osniva ogranak Hitlerjugenda i
ukida liberalno rukovodstvo. Na čelo saveza dolaze okoreli fašisti. Fašistička kulturbundovska
omladina organizuje noćne poluvojničke vežbe „Manšafta” (mrkokošuljaša) naoružanih kamama sa
kukastim krstom i drvenim puškama. Jedan od istaknutih članova „Kultubunda” u Novom Sadu je
Sebastian Nemeshajmer (Sebastian Nemesheimer). Sedište nemačke etničke zajednice nalazilo se u
zgradi „Habag”, a Kulturbunda u ulici Cara Lazara.
Nacifikaciju Kulturbunda potpirivali su domaći stipendisti na besplatnim privrednim i stručnim
kursevima u Hitlerovskoj Nemačkoj. Kursevi su služili u svrhu pretvaranja nemačke mladeži u
crnokošuljaše, koji su marširali ulicama Vojvodine i pevali pesme o prolivanju jevrejskie krvi. Od
1934. do 1938. većina nemačke omladine organizovane u Kulturbund postaje zadojena nacističkom
ideologijom i prerasta u domaću ispostavu Hitlerjugenda. I pored žalbe antifašističkih omladinaca,
odgovor vlasti bio je da zakonski nije mogućno sprečiti rad hitlerovskih organizacija.
Dve godine pre izbijanja rata Vojvodina doživljava invaziju nacističkih letaka, brošura i listova.
Nemački listovi prenose govore iz nacističke Nemačke i citiraju vodeće ideologe: Hitlera, Gebelsa,
Geringa… Posebno ističu opasnost od Jevreja i „potrebu” da se što pre istrebe sa evropskog tla. List
“Deutsches Volksblatt” u specijalnom izdanju 1939. na trideset strana objavljuje najkrvoločnije ideje
protiv Jevreja. Izdanje je besplatno razdeljeno po celoj Vojvodini. Domaće vlasti nisu reagovale.
Za vreme okupacije zemlje u redove nemačke nacističke armije stupilo je 12.868 bačkih Nemaca.
Preko 4.000 ih je služilo u SS jedinicama, a preko 5.000 u drugim formacijama Vermahta.
Vojvodina – utočište za Slovake
Polovinom 19. veka prestaje planska kolonizacija, pa Slovaci nastavljaju da se spontano naseljavaju
u panonsku niziju. Do početka 20. veka obrazuju veliku nacionalnu enklavu zapadno od Novog Sada
– Kisač. Poznati po marljivosti, Slovaci su učinili Kisač svojim kulturnim i duhovnim središtem. U
novoj otadžbini izgradili su Slovački narodni dom i biblioteku i osnovali kulturnu instituciju najvišeg
reda – Maticu slovačku! Sa osnivanjem naselja i zemljoradnjom uporedo podižu crkve i škole
augzburške veroispovesti da nastave tradiciju. Njihova veroispovest potiče od husitskog pokreta koji
se sukobljavao sa prevlašću korumpiranog mađarskog katoličko-feudalnog ustrojstva, glavnog
ugnjetača siromašnih. Pripadnici vojske Jana Žiške, preci vojvođanskih Slovaka, progonjeni od
katoličke crkve i mađarskih vlasti, potražili su bolje uslove života u Bačkoj. Doneli su evangelističku
veroispovest zahvaljujući pogodnostima Patenta o verskoj toleranciji koji je garantovao slobodu
kretanja seljaka i osnovnu versku slobodu. Sklanjajući se od katoličkog pogroma nekoliko slovačkih
familija je stiglo u Kisač tokom 18 veka.
U Kisač 1776. stiže Jano Abelovski sa sinom iz oblasti Novohrad (iz mesta Vanarec) i prodica
Francisti iz iste oblasti (iz mesta Dengelek a Vanar). Dve godine pre njih u Kisaču se nastanila
porodica Halaj koja je došla iz mesta Piliš u peštanskoj oblasti. Jano Juhas zabeležen je 1791. da je
stigao iz mađarske oblasti Bekečaba (mesto Samsonhaza). Iz tog mesta potiče i Jan Matuš, koji je
stigao u Kisač 1786. Iste godine je novi dom u Kisaču našao Palo Martinko. Porodica Kardelis je
došla iz peštanske oblasti (mesto Kečkemet) 1786. Kisel Jano naselio se iz Male Čalomije (oblast
Hont) 1779. Iz te oblasti je došao i Marčok Đura 1788. (iz mesta Hor. Badin). Porodica Kolar se
doselila iz bačkog sela Gložan 1792, a prisustvo Đure Kolara mlađeg, poreklom iz Lucine (oblast
Novohrad), evidentirano je 1787. Iz oblasti Novohrad je 1794. među poslednjima stigao Đura Pavlov
(iz mesta Vanarec). Četiri godine pre njega je utočište u Kisaču našao njegov zemljak Palo Sabo.
Jano Sabadoš je došao iz iste oblasti (mesto Terany) 1776, a sa njim i Mišo Šranka (iz mesta
Sudicelasti). Oni su utrli put Palu Piksiadesu, koji će godinu dana kasnije napustiti Kosihovce u oblati
Hont da bi se zaputio na jug.
U panonskoj ravnici su Slovaci podelili sudbinu slovenskog življa. Potomci nekadašnjih boraca Jana
Žiške pružali su strpljiv, neprestan, istrajan otpor mađarskim fašističkim okupatorskim vlastima ne
posustajući u borbi nijednog trenutka. Tako se u 20. veku istorija predaka ponovila potomcima
husitskih porodica koje su u Novom Sadu i Kisaču dočekale januar 1942. kada je potekla i njihova
krv.
Rusini – narod koji opstaje
Preci vojvođanskih Rusina krenuli su polovinom 18. veka iz severoistočnih krajeva karpatskog
basena (koji je pripadao Ugarskoj) i stigli u okolinu Kule oko 1744. iz županija Zemplin, Šaroš,
Boršod, Abauđ, Maramaroš i drugih. Rusini nikada nisu imali matičnu državu. Ostali su razdeljeni
između država koje su se otimale za teritoriju među Karpatima. U naredna dva talasa je 200 i 160
rusinskih porodica stiglo u Bačku po ugovoru sa vlastima Somborskog distrikta. Vlasti su dopustile
da nasele „napušteno naselje Veliki Krstur“ i selo Kucuru u kojem tada živi dvadesetak srpskih
porodica. Oko 1765. završeno je naseljavanje Rusina. Procenjuje se da se tada u Vojvodini nastanilo
dve do tri hiljade Rusnaka, odnosno Rutena kako su danas poznati u međunarodnim dokumentima.
Ovaj narod, poznat po radinosti, jednostavnosti i poštenju, sa sobom je doneo „vizantijsko-katolički
obred“, unijatsku veroispovest. Bački Rusini su stalno izloženi udarima mađarizacije. Službeno su se
vodili pod latiniziranim nazivom „Ruteni“,
„Ugro-Rusi“, „Mađari Unijatske konfesije“ i „Malo-Rusi“ („Kis-Oroszok“). I pored poteškoća u
prilagođavanju ravničarskom načinu života koji se razlikuje od privređivanja u brdovitim Karpatima,
broj Rusina se neprestano povećavao. Početkom 19. veka na ovim prostorima živi preko 7.500
Rusina, pretežno u Ruskom Krsturu i Kucuri i oko 600 na području Novog Sada i Šajkaške. Pokazuju
izrazitu težnju za obrazovanjem, a slobodnije delovanje njihove crkve u Vojvodini (u odnosu na
matično područje) očuvalo je rusinski narod na okupu u grkokatoličkoj (unijatskoj) konfesiji u kojoj
služe sveštenici koji potiču iz samog naroda.
Težnja Vatikana da sprovede unijaćenje pravoslavnih Slovena bila je glavna motivacija ugarskih
vlasti da dopuste naseljavanje Rusina. Rusini su u karpatskom basenu ujedno progonjeni i pod
pritiskom da prihvate prevlast katoličke vlastele i crkve. Stoga se i sami odlučuju na migracije. U
dodiru sa pravoslavnim Srbima neki su poželeli da se vrate pradedovskoj religiji. Tako se 1757.
godine 70 rusinskih porodica u Krsturu izjasnilo za pravoslavne. Četiri godine pre toga Rusini su
pokušali preko Pavla Nenadovića, pravoslavnog mitropolita u Sremskim Karlovcima, da izdejstvuju
od Marije Terezije dozvolu da u Ruskom Krsturu osnuju pravoslavnu crkvu i školu. Carica je
odgovorila negativno.
Godine 1756. u Ruskom Krsturu je izbatinan i proteran pravoslavni sveštenik Dimitrije iz Pivnica.
Preduzete su inkvizitorske mere da tamošnji Rusini prihvate rimskog papu kao „prvosveštenika”.
Označeni su domovi koji su se izjasnili za pravoslavlje, a ukućani optuženi da hule na katoličku
crkvu. Štaviše, linčovan je jedan pravoslavni Rusin, pa je magistrat morao da pokrene istragu.
Istraga je imala za ishod hapšenje pravoslavnih Rusina, koji su na osnovu lažnih svedočenja osuđeni
na dve godine zatvora. Marija Terezija 6. decembra te godine pokreće pitanje osnivanja križevačke
eparhije (u Hrvatskoj) koja bi opsluživala rusinske unijatske vernike.
Godine 1898. donet je Zakon o školstvu Ugarske po kome je zvanični jezik mađarski, a Rusini mogu
da uče maternji jezik ako obezbede učitelje koji govore oba jezika. Kako nisu postojali obrazovani
učitelji školovanje na rusinskom je onemogućeno, odnosno sprovedena je još jedna mera
mađarizacije te slovenske zajednice. Sve dotadašnje rusinske škole, izuzev osnovne škole u Kucuri,
postale su državne škole sa mađarskim zvaničnim jezikom. Unijatska crkva je u ovom slučaju stala
na stranu ugarskih vlasti. Pokret Rusina predvođen sveštenikom Biljakom za povratak u pravoslavnu
veroispovest buknuće ponovo u periodu od 1930. do 1933.
Politika ugarskih vlasti u smislu mađarizacije Rusina, osim u školstvu, sprovedena je na
administrativnom nivou. Prilikom popisa rusinskog stanovništva vlasti su samovoljno promenile
prezimena uz napomenu da se tako izgovaraju i pišu na mađarskom i da se ljudi moraju tako
zvanično potpisivati pošto će se u opštinskoj evidenciji voditi pod tim imenima.
U Bačkoj su Rusini (Rusnaci) kao slovenska nacionalna manjina izgradili prepoznatljiv istorijski,
kulturni, etnički i verski identitet. Jedna od njihovih specifičnosti je da se nisu naselili planski, prema
državnoj politici Austro-Ugarske koja je tako naselila Švabe, Mađare, Čehe, Slovake i Srbe, nego su
samoinicijativno došli u Vojvodinu. Region iz kog potiču – karpatski basen – oduvek je predstavljao
poprište evropskih i panslavističkih ideja, katoličanstva i pravoslavlja, istoka i zapada, ćirilice i
latinice. Sukobi, stalne promene vlasti i granica dovele su do različitih pokušaja asimilacije rusinskog
stanovništa. Očuvali su duh svog etničkog identiteta okupljeni oko zatvorenih seoskih zajednica u
kojima su crkvene liturgije vođene na narodnom (slovenskom) jeziku. Svoju folklornu kulturu,
religiju, jezik i običaje doneli su u novu otadžbinu.
U skladu sa Pariskim mirovnim sporazumima (kojima je okončan Prvi svetski rat), jedina država
koja je priznala Rusine (Rusnake) kao zaseban etnički korpus je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Statutom Društva naroda Rusini su priznati 1919. kao manjina slovenskog porekla sa statusom i
pravima koja iz tog proizlaze. Od tog vremena do današnjih dana Rusini su na ovim prostorima
grupa ljudi sa izrazito razvijenom nacionalnom svešću i očuvanim nasleđem koje može da posluži za
primer svakom modalitetu etničkih odnosa u svetu. Uostalom, Vojvodina je svetionik u kojem se
prelamaju svetla etničkih šarolikosti. Kao takva obasjava ceo stari kontinent svetlom koje ne sme da
se ugasi.
Od 1918. do okupacije Rusini su uobličili jaku etničku celinu, standardizovali rusinski jezik na ćirilici
(usled suživota sa vizantijski orijentisanim Srbima), pokrenuli sistem osnovnog obrazovanja na
maternjem jeziku, iškolovali nacionalnu inteligenciju (učitelje, profesore, lekare i advokate) i
osnovali kulturno-prosvetne organizacije. Godine 1919. pokrenuto je „Rusko Narodno Prosvetno
Društvo“, a 1933. Rusini se udružuju u „Kulturno-prosvetni savez jugoslovenskih Rusina“. Ove
kulturne institucije štampaju novine, udžbenike za osnovno obrazovanje, časopise za decu, prozna i
poetska dela. Cveta rad rusinskih kulturnih i folklornih društava i pozorišta.
Rusko Narodno Prosvetno Društvo „Prosvita” osnovano je 2. avgusta 1919. u Novom Sadu pod
patronatom unijatske crkve koja sledi izrazitu ugarsku liniju i služi kao vatikanska propagandna
mašinerija rimokatoličkih težnji prema Istoku. Karakter Kulturno-prosvetnog saveza Rusina je
potpuno drukčiji. Njegovo rukovodstvo su sačinjavali uglavnom levičari i osobe nesklone okovima
religijskog sujeverja i papskih težnji. Taj savez osnovan je 3. septembra 1933. sa sedištem u Kucuri.
Prvi broj „Zarje” savez je izdao 22. aprila 1934. u Novom Sadu. Proklamovani cilj lista je da razvija
ideje o životu „u miru i slozi sa slovenskom braćom, Srbima i Slovacima i drugima… zbližiti se u
sokolskoj bratskoj atmosferi. Raditi na oplemenjivanju srca i duše, ukazati na ljudsko dostojanstvo…
i osećanje pružanja pomoći onima koji stradaju… Propaganda veroispovesti ne spada u naš
delokrug. Nas Rusina ima i pravoslavnih i unijata te ćemo biti lojalni i prema jednima i prema
drugima, jer su za nas svi Rusini braća, bez obzira koje su veroispovesti”. Odlukom Centralnog
odbora 28. avgusta 1936. ime saveza je promenjeno u Kulturno-nacionalni savez jugoslovenskih
Rusina, a ime glasila u „Ruska zar”.
Organizovani omladinski pokret u Đurđevu pojavio se u vidu organizacije za fizičko vaspitanje
„Soko”. Šestojanuarskom diktaturom ukinut je rad političkih stranaka, sindikata i udruženja radnika,
ali je režim 1930. dopustio omladinsku organizaciju koja će usmeravati omladinu „u nacionalnom i
patriotskom duhu”. U organizaciji „Soko” aktivan je Vlada Mušicki. U selu je osnovana biblioteka
„Mladi Srbi”, čiji osnivači Milorad Bačkalić i Vasilije Kozarski pomažu omladini „Sokola” u tada
naprednim stremljenijma. Te organizacije postale su semenište levičarskih ideja u Đurđevu.
Prema nepotpunim podacima grkokatoličke parohije za Novi Sad, od 1827. do 1835. Rusini
(Rusnaci, Ruteni) žive u sedam šajkaških mesta. U Kovilju ih je stanovalo 17, u Kaću sedmoro
(Julijana i Dmitro Bireš, Marija Homič, Todor, Marija i Mihal Varga i Anastazija Salonski). U Šajkašu
(Sent Ivanu) živele su porodice Gardi (Mihal, Marija i Ana), Gornjak (Janko i Katarina) i Ivan Đitko.
Čurug je bio dom Teodora, Đure i Marije Sabo i Andrija Fejdija. Porodica Silađi (Bazilius, Tomas,
Katarina i Julijana) živela je u Gardinovcima. U selo Nadalj su iz Kucure došle četiri familije u
intervalu od 1850. do 1918. (porodice Miklovšov, Fejskova, Golubova i Striberova). Najveći broj
Rusina u Šajkaškoj u pretprošlom veku živeo je u Đurđevu, jednom od šajkaških mesta gde je
„racija“ odnela najveći broj žrtava. Januarski genocid nije zaobišao potomke sledećih ljudi koji su
obrađivali zemlju i čuvali tipičan rusinski karakter i kulturu stalno ugroženu pokušajima suptilne
mađarizacije: Nikolusa Grubija, Janka, Marije i Julijane Đitko, Đure Papa, Mihala Siča, Marije i
Gelene Jugas, Marije Leškai, Elizabete Abodi, Ignjatusa i Baziliusa Sivča, Štefana Ferencija, Mihala
Presuna, Gelene i Ane Magoč.
Hrvati i Slovenci u Vojvodini
Hrvati odvajkada žive u Vojvodini. Prisutni su u panonskoj niziji sa drugim slovenskim plemenima
već u šestom i sedmom veku. Turska osvajanja Bačke nagonila su mađarsko i hrvatsko stanovništvo
u zbegove, a na njihovo mesto su ugarski kraljevi naseljavali Srbe. Za vreme turske vladavine u
vojvođanskim selima žive Hrvati, Srbi i Mađari, a u gradovima obitava pretežno muslimansko
stanovništvo. U periodu turske vlasti većinu lokalnog stanovništva čine Hrvati i Srbi. U Petrovaradinu
je rođen jedan od najvećih velikana u povesti hrvatskoga naroda – ban Josip Jelačić.
Stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca donelo je gubitke hrvatskom narodnom korpusu u
korist mađarske države. Nikola Pašić je prepustio Bajski trougao Mađarskoj izgovarajući se da mu
„nisu potrebni toliki katolici“. Kakva nepravda prema narodu čija se inteligencija najistrajnije
zalagala za ulazak u zajedničku južnoslovensku državu upravo zato da bi se sačuvali samostojnost i
identitet hrvatskog naroda koji je neprestana meta germanizacije i mađarizacije! Na taj način su
Hrvati, većinsko stanovništvo Pečuja i Baranje, ostali odsečeni od matičnog naroda. Upornost
hrvatskih političara na Versajskoj konferenciji sačuvao je Suboticu od iste sudbine. U protivnom bi i
taj grad, u kome su Hrvati etnička većina od 15. stoleća, pripao mađarskoj državi okrnjenoj
Trijanonskim sporazumom.
U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, u Novom Sadu, koji je postao glavni grad Dunavske banovine,
etničku većinu činili su Srbi i Hrvati (56.9 %) u suživotu sa 18.2% Mađara i 16.3% Nemaca. Potomci
novosadskih i drugih Hrvata dočekali su Drugi svetski rat i najstrašniji događaj u istoriji grada.
Neposredno pre „racije“ ustaše su u Petrovaradinu pohapsile i likvidirale omladinu koja je
organizovano sarađivala sa novosadskim aktivistima na naoružavanju i pružanju otpora svim
fašistima. Tokom „racije“ su užasnuti stanovnici Petrovaradina i Sremske Kamenice posmatrali
zbivanja na levoj obali Dunava.
I pored iskrene volje autoru nije pošlo za rukom da utvrdi kada je, kako i koliko Slovenaca došlo u
Vojvodinu. Prisustvo pripadnika te etničke zajednice verovatno datira iz vremena planskog
naseljavanja. Iz istorijskih izvora se vidi da su tokom rata neki Slovenci došli u Novi Sad iz delova
Slovenije okupiranih od strane Hortijeve Mađarske. Takođe je mogućno ustanoviti podatke o
stanovništvu između dva svetska rata na području Vojvodine, koja se u tom periodu sastoji od
Banata, Bačke i Baranje. Prema popisu iz 31. januara 1921. u Vojvodini živi 1.380.413 stanovnika
od čega 0.6% Slovenaca. U Vrbasu je tada jedanaestoro Slovenaca, u Sremskoj Mitrovici 69.
Pomenuti popis, koji se zasniva na maternjem jeziku, otkriva da tada u Bačkoj ukupno živi 736.114
ljudi: 257.451 Srbin i Hrvat, 3.540 Slovenaca, 45.128 drugih Slovena, 255.168 Mađara, 171.157
Nemaca, 1.056 Rumuna i 2.614 pripadnika drugih naroda.
Marta 1941. Hitler je zacrtao da okupacioni vojni i civilni aparat svim silama germanizuje Slovence,
a da se slovenačke teritorije koje su administrativno stavljene pod upravu trećeg rajha „učine
nemačkim“. Severne pokrajine: Koruška, Štajerska i Gorenjska su predviđene za germanizaciju i
izgon velikog broja slovenačkog stanovništva. Osnovani su sabirni logori u Mariboru, Celju,
Šmartnom (kod Slovenj Gradeca), Borlu (kod Ptuja) i Brestanici (kod Krškog). Jedna trećina
Slovenaca – između 220 i 260 hiljada – posebno onih koji bi smetali germanizaciji bila je predviđena
za izgon iz pomenutih pokrajina. Hitler je nameravao da na njihova imanja naseli nekoliko desetina
nemačkih porodica. Nemci su proterali 15.000 slovenačkih porodica iz Maribora i oduzeli im svu
imovinu. Iz Međimurja su mađarski okupatori takođe proterali izvestan broj Slovenaca i Hrvata.
Najmanje 2.500 Slovenaca je sa porukom „Idite braći Srbima“ prognano u Srbiju. Autor je tokom
istraživanja otkrivao i moguće potomke Slovenaca koji su stradali u „raciji“, kao i druge Novosađane
koje je prvo ubila fašistička soldatestka a kasnije zaborav!
POGLAVLJE II
UZROCI „RACIJE“
Nesporazumi iz doba građanske revolucije
Borba mađarskog plemstva protiv Habzburškog apsolutizma privukla je pažnju svih naroda u
Monarhiji. Novi Sad je u neku ruku „presudio“ toku tog istorijskog događaja, kasnijim tragičnim
nesporazumima i raskolu između Mađara i Srba za koji su jednako krivi netaktični postupci obe
strane.
Lajoš Košut je uputio zahteve ugarskom kralju i austrijskom caru da uvedu građanski ustav za
Mađarsku i druge zemlje monarhije. Građansko ustavno uređenje bi oslobodilo potlačene seljake
feudalnog izrabljivanja i garantovalo lične građanske slobode (ne pojedinih nacija, već svakog
pojedinca kao građanina). Zemaljski Sabor u Požunu je pod Košutovim rukovodstvom ukinuo većinu
plemićkih feudalnih povlastica kojima je kulukom izrabljivano seljaštvo. Kmetovi, obrađivači parcela
su na osnovu te odluke mogli da zadrže zemlju kao svoje vlasništvo. Parlament je proglasio
ravnopravnost građana pred zakonom. Jedini ustupak na koji Košut nije pristajao bila je zvanična
višejezičnost i teritorijalna autonomija pojedinih nacija. Doduše, o samim Srbima je u nekoliko
navrata negativno komentarisao: „Ko u okružju Ugarske osobitu državu hoće da osnuje, taj je
buntovnik i rebelijant… Ovi Srbi i Raci zovu se narod – ta to je gomila razbojnika!… a za razbojnike
je preki sud“, „Mi smatramo racki graničarski pokret izdajom gde nema mesta ni miru, ni cenkanju,
ni savezu… Moje je mišljenje da je ugušenje te pobune prvi korak ka rešenju kako hrvatskog tako i
austrijskog pitanja…“ Mađarska vojska u ratu protiv Srba nije izvojevala pobedu, pa je Košutova
vlada tražila pomirenje i popuštanje u odnosu prema njima.
Habzburška dinastija se koristila principom „zavadi pa vladaj“ narodima u Monarhiji. Krajnji cilj
carske loze podrazumevao je stvaranje jedinstvene nemačke države, nemačke podunavske imperije
– germanska težnja kojoj se mađarsko plemstvo vekovima odupiralo! U cilju diskreditovanja
mađarskih ustanika i njihovih zahteva plaćeni spisatelji Marije Terezije i Josifa II objavili su salve
kleveta na koje odgovori nisu obnarodovani da navodno ne bi izazivali uznemirenost. Upravo se
jedan od dvanaest zahteva mađarskog plemstva ticao slobode štampe, kako se ne bi događalo ono
što je 1870. napisao ogorčeni grof Ferenc Sečenji: „Od svih nacija pod krunom Habzburga jedino se
na mađarsku naciju može nekažnjeno bacati ljaga“.
Od svih nacija pod krunom Habzburga Srbi su uživali privilegije zato što su Bečkom dvoru bili
potrebni protiv Turaka. Svoju autonomiju su hteli da zadrže i prošire, zbog čega su došli u sukob sa
mađarskim ustanicima računajući na obećanja dvora koji im je garantovao ustaljena prava. Posle
sloma mađarske revolucije pokazalo se da Bečki dvor nije nameravao da proširi Srbima dotadašnje
slobode i povlastice. Sloboda seljaka, koju je mađarsko plemstvo dobrovoljno ustupilo pod uticajem
reformatskog pokreta, Srbima nije značila koliko drugim narodima zato što su kao etnička zajednica
tada više marili za interes kolektivnog opstanka. Nezavisnost srpskih graničnih oblasti, direktno
podređenih jurisdikciji Bečkog dvora, van domašaja mađarskog pravnog sistema, bila je privilegija
koje takođe nisu hteli da se odreknu. Mađarsko plemstvo se pak odreklo kolektivnih prava u korist
građanskog društva i nije bilo spremno da prizna kolektivno pravo drugima, već je insistiralo na
ličnim pravima i slobodama građana.
Na globalnom političkom planu velikim silama nije odgovarao raspad Habzburške monarhije. Rusija
nije izuzetak u toj politici.
Mađarska građanska revolucija je prihvaćena od novosadskih Srba kao njihova, ali su potonji
događaji preokrenuli oduševljenje u ogorčeni sukob sa ustanicima. Srbi su u martu formulisali
zahteve i 8. aprila 1848. srpska delegacija predvođena Aleksandrom Kostićem stiže u Požun, gde je
mađarski Sabor priznao građanska prava i slobode Srbima kao građanima Ugarske. Srpska
delegacija se zahvalila na tom gestu i iznela zahteve za priznavanje statusa nacije i slobodnu
upotrebu srpskog jezika u poslovima srpskog naroda. Prema nekim istorijskom izvorima, Košut je
prihvatio inicijativu i predložio da se prosledi Ministarstvu i da se iznađe pravni lek ukoliko je zakon
prema Srbima ikada prekršen u prošlosti, a da Sabor na idućem zasedanju definiše srpske zahteve u
okviru zakona. Ništa nije ukazivalo na dramatičan obrt do kog će doći tokom neformalnog
razgovora.
U neformalnom ćaskanju je član srpske delegacije Đorđe Stratimirović zatražio da ugarski Sabor
prizna Srbe kao naciju. Na to je Košut odgovorio: „Ni u kom slučaju nisam spreman da u Mađarskoj
priznam više od jedne nacije“.
Stratimirović je primetio: „Ako Požun odbija da prizna naša prava, moraćemo to da tražimo na
drugom mestu“.
Završetak uvertire u raskol je Košutova opaska: „Neka onda između nas odluči mač“.
Kojoj „drugoj strani“ su mogli da se okrenu Srbi i potraže svoja prava? Otomanskoj imperiji iz koje
su pobegli pred turskom najezdom i našli utočište na severu, gde su razvili najjaču kulturu u svojoj
dotadašnjoj istoriji i osnovali Maticu srpsku, najstariju kulturnu instituciju srpskog naroda – sve to
pod mađarskom krunom! Rusiji, koja je težila očuvanju Habzburške monarhije? Bečkom dvoru koji
je lukavim manevrima koristio Srbe za svoju prevlast i apsolutističku diktaturu? Toj instituciji, koja
će ih na posletku izigrati, okrenuli su svoje nade. Upotrebljeni su za gušenje mađarske građanske
revolucije usled toga što su poverovali da se bečka vladajuća vrhuška očistila od „one lukave
politike, koja se do sada oko toga neprestano bavila da nam pravoslavnu veru našu iz srca iščupa,
jezik Srbski iz usta otme, ime Srbskog naroda iz glave izbije… i na mesto ove bezčovečne politike,
primio je za načelo svoje vlade božiju pravdu, koja svakom narodu svoju narodnost ostavlja…“
Lojalni ustavnom vladaru od koga su očekivali puno poštovanje svojih prava povodom Majske
skupštine i njenih zaključaka, Srbi su dobili od, kako su ga oslovili, „premilostivnog vladara“ sledeći
odgovor: „Ja ne mogu da potvrdim odluke nezakonitog konventa, koje su doneli moji podanici
grčko-istočne veroispovesti zajedno sa gomilom došljaka iz Srbije… Samo su Mađarski sabor,
mađarska vlada i vaš zakoniti kongres organi preko kojih mi možete izjaviti svoje želje“.
Nesmotrene izjave i raspirene netrpeljivosti su već u 19. veku zasejale seme zla između Mađara i
Srba. Srbi su kao privremenu „nagradu“ dobili „Vojvodstvo Srpsko i Tamiški Banat“ sa sedištem u
Temišvaru. Međutim, Šajkaška, pretežno naseljena Srbima, nije uključena u „nagradu“. Većinsko
stanovništvo formalno srpskog vojvodstva bilo je mađarsko, a nametnuti nemački jezik u službenoj
upotrebi. I sam Miletić je tim povodom primetio da je nagrada Srbima ono što je bečki dvor
nametnuo Mađarima kao kaznu. Slom mađarske građanske revolucije, skršene maniuplacijama
germanskog elementa, zametnuo je neprijateljstvo između dva naroda. Srbi su kao „nagradu“ dobili
prevaru, Mađari poraz slobodarskog pokreta, a buduće generacije fašističku „raciju“ i takozvanu
„vendettu“. Sa racionalnog stanovišta postavlja se pitanje: zar je bilo potrebno pretvarati nespretne
izjave u čudovišne događaje koji su odneli hiljade i hiljade ljudskih života?
Međunarodno komadanje mađarske države i naroda
Trijanonski sporazum je korenski uzrok najsramnijeg događaja u mađarskoj istoriji kada je u ime
mađarske države etnički očišćena južna Bačka od „neželjenih i sumnjivih elemenata“, koji su tako
okvalifikovani zbog etničkog porekla i veroispovesti. Nakon raspada Austro-Ugarske imperije taj
međunarodni sporazum je nametnut ugarskoj državi kao kazna. Mirovnim ugovorom iz Trijanona
Mađari su u svemu izvukli „deblji kraj“.
Versajski mirovni Sporazum su ugovarale Sjedinjene Američke Države, Velika Britanija, Francuska,
Italija i Japan, vodeće savezničke sile koje su smatrale južnoslovensku državu svojom saveznicom.
Na Mađarsku su gledale kao na naslednicu propale imperije i poraženu stranu. Princip preuređenja
Evrope po versajskim načelima zasnivao se na četrnaest Vilsonovih odredbi koje garantuju javnost
diplomatije, načelo samoopredeljenja, pravo na nezavisne nacionalne države i određivanje granica
na osnovu ekonomskih i istorijskih prava. U praksi je međutim pobednik diktirao uslove.
Mađarska je pored prekrajanja teritorije postala opterećena boljševičkom revolucijom koju je
pokrenuo Bela Kun. Usled boljševičke revolucije Versajska mirovna konferencija je rešavala i pitanja
unutrašnjih odnosa u Mađarskoj. Budimpeštanska komuna je ugušena 1918, vraćeno je
republikansko uređenje, pa su se Mađari ponadali da će ta činjenica povoljno uticati na odluke u
Versaju. Posebno poniženje bila je činjenica da su rumunske trupe umarširale u Budimpeštu
koristeći se nastalom situacijom. Nakon oštrih diplomatskih nota zapadnih saveznika, rumunska
vojska se 11. novembra 1918. povukla istočno od Tise, pa je ostalo pitanje ko će održavati red u
mađarskoj državi. U tim okolnostima na mađarsku političku pozornicu stupio je Mikloš Horti.
Konferencija je počela sa radom januara 1919. sa ciljem da pripremi mirovne ugovore i odredi
granice. Izaslanik Konferencije Džordž Klark u jesen dolazi u Mađarsku da ispita najbolje rešenje za
unutrašnju vlast. Sav teret poraza habzburške monarhije se svalio na mađarska pleća. Francuska
nije bila zadovoljna Hortijem kao kandidatom za mađarskog lidera zbog njegovih velikomađarskih
težnji. Britanci, a posebno Italijani su sa simpatijama pratili učvršćivanje vlasti budućeg mađarskog
regenta.
Početkom 1920. konferencija je otpočela da rešava status međudržavnih granica. Mađarska
delegacija, u kojoj su nastupali i Ištvan Betlen i Pal Teleki, stigla je januara 1920. u francusku
prestonicu. Tih hladnih dana, 22 godine pre užasne „racije“, niko ih nije dočekao na železničkoj
stanici. Vrhovno veće Konferencije im je 15. januara predalo uslove primirja. Članovi delegacije su
sutradan pokušali da upozore na nepravedne odredbe ugovora i predlože plebiscit kojim bi se
odredile prave etničke granice novih država. Rumunska, čehoslovačka i jugoslovenska delegacija su
iznele protivargumente potkrepljene etničkim i strateškim razlozima. Sjedinjene Države su
blagonaklono gledale na inicijativu o plebiscitu, ali su druge članice Konferencije zastupale svoje
interese i vodile međusobne sukobe oko konačnog rešenja. Francuska i Velika Britanija su zastupale
suprotstavljene interese. Italiju je zanimalo Podunavlje kao sfera njenog uticaja. Šestog maja 1920.
mađarskoj delegaciji je predat ultimativan mirovni sporazum na koji nije imala pravo prigovora.
Dana 4. juna 1920. u versajskom dvorcu „Trijanonu“ ministar za socijalnu politiku Agošton Bener i
poslanik Alfred
Draše-Lazar potpisali su mir u ime mađarske vlade.
Trijanonski mirovni ugovor je zabranio Mađarskoj opštu vojnu obavezu, avijaciju i mornaricu. Uloga
vojske je svedena na pograničnu službu. Zabranjen je uvoz oružja i municije. Država je mogla da
otvori jednu fabriku oružja ograničene proizvodnje. Nametnute su bremenite reparacione obaveze.
Najveći udarac mađarskom nacionalnom jedinstvu su odredbe o granicama prema kojima je
teritorija nekadašnje Ugarske svedena na 40 posto. Ne treba prenebregnuti činjenicu da je od
povlačenja novih granica koristi imao i germanski element. Austriji je pripalo 4.000 kvadratnih
kilometara istorijske ugarske teritorije sa 300.000 stanovnika.
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je u odnosu na Rumune i Slovake dobila najmanji deo teritorije i
najmanje stanovnika mađarske nacionalnosti. Rumunija je dobila najveći deo mađarske istorijske
teritorije – Erdelj – sa 1.664.000 Mađara. Milion i 72 hiljade Mađara je ostalo da živi u čehoslovačkoj
državi, dok je u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca ostalo 460.000 pripadnika tog naroda. Dve
trećine mađarske istorijske teritorije ostalo je u granicama drugih država, a mađarsko nacionalno
biće raspolućeno na maticu i dijasporu. Približno jedna trećina mađarskog nacionalnog korpusa
postala je neželjeni teret u drugim državama.
Rakocijeva revolucija je pokušala da zbaci germansku omču. Zato Mađari nisu smatrali Prvi svetski
rat kao njihovu borbu za opstanak carevine. Javnost nikada nije prihvatila Trijanonski mirovni
sporazum smatrajući ga velikom istorijskom nepravdom. 4. jun je proglašen danom nacionalne
žalosti kada su se sva crkvena zvona oglašavala sat vremena. Prilikom javnih manifestacija i pre
školske nastave čitala se molitva: „Verujem u jednog Boga. Verujem u jednu otadžbinu. Verujem u
večitu božiju pravdu. Verujem u vaskrsnuće Mađarske. Amin“. Nova ideologija većine Mađara
pretočena je u krilatice: „Ne, ne, nikada više“, „Sve nazad“, „Krnja Mađarska nije država, a cela
Mađarska je raj“… Mađarski parlament je 13. novembra ratifikovao Trijanonski mirovni sporazum
koji će stupiti na snagu tek 26. jula 1921.
Uspon Mikloša Hortija
Antiboljševička revolucija iznedrila je Hortija kao lidera. Mnogobrojni povratnici sa istočnog fronta su
po završetku Prvog svetskog rata vatreno zagovarali komunističku ideju po sovjetskom modelu.
Novembra 1918. osnovana je komunistička partija. Marta 1919. obrazovana je Mađarska Sovjetska
Republika koja je opstala 133 dana. Privremeno svrgnuti premijer Karolji je i sam 23. februara
1919. razdelio imanje siromašnim seljacima pokušavajući da spreči buktanje revolucionarnog
raspoloženja. Zbog toga su ga protivnici i pristalice nazvali „crveni grof“. Postoji pretpostavka da je
taj Karoljijev potez usred Evrope toliko uplašio Francusku i savezničke sile da su tim žešće nastojale
da svedu Mađarsku na teritoriju propisanu odredbama Trijanonskog sporazuma.
Pokret protiv Mađarske Sovjetske Republike okupio se u Segedinu i 12. aprila 1919. osnovao
Antiboljševički komitet na čelu sa Ištvanom Betlenom. U junu su se tim snagama pridružili Mikloš
Horti i Pal Teleki. Savezničke sile su pokrenule gušenje sovjetske republike kada su francuske trupe
prešle na mađarsku teritoriju – trenutak koji je Rumunija iskoristila da umaršira u zemlju prema
kojoj je oduvek gajila teritorijalne pretenzije. Ohrabrena rumunskim potezom Čehoslovačka je upala
u oblast Mađarske prema kojoj je imala teritorijalne pretenzije. Jugoslavija se u svim etapama tih
događaja u potpunosti držala po strani.
Admiral Horti je u Segedinu osnovao Centar kontrarevolucionarne aktivnosti i 16. novembra 1919.
pobednički ušao u Budimpeštu na belom konju. Socijaldemokratski opredeljeni pojedinci su odmah
uklonjeni. Horti je izjavio da je hiljadugodišnju mađarsku istoriju pogazila boljševička revolucija u
mađarskoj prestonici i bacila u prašinu mađarske nacionalne boje i njenu svetu krunu. Sile Male
antante, i pored francuske rezervisanosti, podržale su političke snage okupljene oko novog
mađarskog vođe. Hortijeva politička pristalica bila je ponajviše Hrišćanska nacionalna stranka grofa
Telekija.
Nakon sporazuma u Trijanonu mađarski politički krugovi su uvideli da jak parlament i institucija šefa
države učinkovito mogu da upravljaju buržoaskim društvom. Krajem januara 1920. (22 godine pre
genocida u južnoj Bačkoj), na mađarskim parlamentarnim izborima pobedila je Zemaljska partija
malih posednika, posebno značajna zato što iz njenih redova potiče prijatelj i zaštitnik srpskog
naroda i nesalomiv borac za pravdu. Politička struja takozvanih „legitimista“ priželjkivala je
kontinuitet Habzburške dinastije. Toj struji pripadala je katolička aristokratija podržana od katoličke
crkve. Hortijeve pristalice su zastupale stanovište da mađarskog kralja treba birati bez balasta
austro-ugarskog nasleđa. Za to se zalagala mađarska protestantska crkva, veliki broj seljaka,
državno činovništvo i većina vojnog i oficirskog kadra. Mađarska je formalno definisana kao ustavna
monarhija, pa se nakon izbora postavilo pitanje kako u skladu sa zakonom postaviti kralja. Krunu
svetog Stefana mogao je do ponese samo katolik. Parlament je izumeo kompromisno rešenje 1.
marta 1920. imenujući Hortija za regenta. Mađarska je tako ostala kraljevina bez kralja. Regentova
popularnost je sezala do zavidnog nivoa.
Jula 1920. obrazovana je vlada Pala Telekija sa zadatkom da učvrsti novoosnovani mađarski režim
koji se najbolje može okvalifikovati kao svojevrsna klackalica između levičarskih i desničarskih ideja.
Raspeta između ideala svetostefanske Mađarske i realnosti, pritiskana sa zapada od nemačkog rajha
a sa istoka nadiranjem omraženog ruskog komunizma, Mađarska se ponovo našla u nezavidnom
položaju, a mađarski narod raspet na krstu svog stradalništva. Hortijev režim izazvao je događaje
bez presedana u svetskoj i najtužnije poglavlje u mađarskoj nacionalnoj istoriji usled nezadovoljstva
Trijanonskim sporazumom i straha od slovenskih naroda.
U posttrijanonskoj Mađarskoj ostali su delovi okolnih naroda koji su postepeno nestali. Prema popisu
iz 1920. godine 10.4 posto stanovništva Mađarske je govorilo nemađarskim maternjim jezicima:
nemačkim (551.211), slovačkim (141.882), rumunskim (23.760), hrvatskim (36.858), srpskim
(17.131) i drugim južnoslovenskim dijalektima, uglavnom bunjevačkim i šokačkim (23.228). Broj
dvojezičnog stanovništva bio je još veći. Mađarski kao maternji jezik govorilo je 89 posto
stanovnika. U godinama Hortijeve vladavine opao je broj ljudi nemađarskih jezika usled spontane
asimilacije koju je suptilno nametnuo Hortijev režim mađarizacije.
Vlada Pala Telekija se našla na klackalici pritisaka srednje klase s jedne i sve jačeg pritiska
desničarskih krugova s druge strane. Pronacističke struje ispoljavaju izrazite antisemitističke
stavove (1937. Ferenc Salaši osniva „njilaše“, mađarsku fašističku stranku poznatiju kao „stranka
strelastih krstova“). Zbog političkih, agrarnih i socijalnih problema vlada pada u aprilu 1921.
Zamenuje je vlada Ištvana Betlena. Za vreme Betlenove vlade Mađarska doživljava uspon na
mnogim poljima i političko-diplomatsku afirmaciju 1922. kada je primljena u Društvo naroda.
U čeličnom Hitlerovom zagrljaju
Misleći da će navodno očuvati evropski mir, članice Male antante 1938. popuštaju Hitlerovom
zahtevu da se Sudetska oblast pripoji Nemačkoj. Jedan slovenski narod je žrtvovan zarad prividnog
evropskog mira i kratkovide politike koja ne mari za ratne planove koje firer kuje nad slovenskim
zemljama, pre svega Poljskom u kojoj je započeo užas Holokausta nad Slovenima i Jevrejima.
Zadovoljna takvim razvojem događaja Mađarska se rešava na čvršći firerov zagrljaj vođena idealom
svetostefanske „velike Mađarske“. Hitler nagrađuje vernog saveznika: udeljuje mu trećinu Slovačke i
Ruteniju koje je otrgao iz čehoslovačke države. Mađarska je konačno na pragu ostvarenja davnašnje
težnje da se vrati u predtrijanonske granice. Januara 1939. (dve godine pre „racije“) stupa u
Antikominterna pakt odano sledeći vođu. U maju stranka kojom rukovodi Pal Teleki dobija većinu na
izborima i postaje vladajuća partija (uz podršku Legitimističke stranke koja je dobila 1.5 posto
mandata). Fašistička stranka strelastih krstova osvaja čak 23 odsto glasova.
Dok vri mađarsko nezadovoljstvo zbog Trijanona, Hitler za to vreme isključuje Jevreje iz svih sfera
društvenog života. Godine 1935. donosi drakonske Nirnberške zakone kojima im oduzima građanska
prava i državljanstvo. Građaninom Nemačke mogao se smatrati samo pojedinac koji do dede ima
hrišćansko poreklo. Nacistička Nemačka je počela da ulaže ogromne svote novca na propagiranje
rasne teorije i antisemitizma u drugim zemljama. Tridesetih godina prošlog veka Mađarsku je
potreslo nekoliko skandala kada je otkriveno da Salašijeva njilaška stranka prima novac od Hitlera
za fašističku propagandu. Mađarski parlament je poveo raspravu da li mađarskom poslaniku,
plaćenom hitlerovcu, oduzeti mandat. Osvanuli su dnevni listovi i brojne brošure finansirane od
Hitlerove Nemačke. Najzagriženiji nosioci Hitlerovih ideja poticali su iz redova brojnih mađarizovanih
Nemaca koji su pre jednu-dve generacije počeli da se mađarizuju. Kao činovnici i oficiri u državnom
aparatu postali su vodeći glas firerovih genocidnih planova.
U kakvo kolo zla je uskočila mađarska vlada uviđa na delu 1. septembra 1939. kada je napadnuta
Poljska. Hitler ultimativno zahteva prolaz nemačkih trupa preko mađarske teritorije i angažovanje
Mađara u ratu u znak zahvalnosti za nacističku podršku revizionističkim ciljevima Hortijevog
fašisoidnog režima. Pozivajući se na
mađarsko-poljsko prijateljstvo Teleki se usudio da odbije ultimatum. Mađarska vlada je prihvatila
oko 140.000 poljskih izbeglica. Mađarska je iznalazila izgovore da se izvuče iz ratnih pohoda
nemačkog firera, pa je u tom smislu upotrebila „raciju“ kao pravdanje za potrebu angažovanja trupa
na održavanju reda u velikomađarskoj državi. Pre okupacije Bačke vlada je pokušavala da
diplomatskim putem povrati ranije teritorije, što joj je uspelo 1940. tokom Druge bečke arbitraže.
Diplomatski potezi Pala Telekija, koji je poticao iz Erdelja, vratio je Mađarskoj severni Erdelj u kome
je polovina stanovnika mađarskog porekla. Usled represivne politike 200.000 Rumuna je napustilo
severni Erdelj, a ništa bolja sudbina zadesila je 400.000 Mađara u južnom delu pokrajine pod
rumunskom vlašću. Hitler je namerno napravio aranžman kojim će stalno održavati neprijateljske
odnose Rumunije i Mađarske. To neprijateljstvo je služilo njegovim interesima i interesima širenja
njegovog rajha. Teritorijalni ustupak je iskoristio da već iste godine do kraja uvuče Mađarsku u
Trojni pakt.
Oktobra 1940. nekoliko poslanika se izdvojilo iz vladajuće Telekijeve stranke i osnivalo blok za
potpunu saradnju sa Hitlerom. Hortijev režim je dospeo u ćor-sokak. Zbog teritorijalnih ustupaka
kojima ga Hitler drži na uzici, klackalica je prevagnula na stranu sila osovine. Mađarska formalno
stupa u Trojni pakt 20. novembra. Hitler je odlično poznavao nacionalna osećanja evropskih naroda.
Neosporna su njegova zlodela prema evropskim narodima, posebno Holokaust nad Jevrejima,
Romima i Slovenima, ali mu se teško može osporiti da je kao strateg i vešt diplomata, znalac
slabosti i prednosti evropskih naroda, iskoristio te narode da pomoću njih zavlada starim
kontinentom! Kada mu je konačno pošlo za rukom da Mađarsku uvuče u Trojni savez, ostalo je da
iskoristi Mađare za nove osvajačke pohode.
POGLAVLJE III
OKUPACIJA BAČKE
Na mađarsko-jugoslovenskoj granici izbilo je puškaranje za vreme napada „Kazna“ 6. i 7. aprila
1941. U noći 7. aprila jugoslovenske snage po naređenju komandanta Prve armije počinju da se
povlače. Potiska divizija se zaputila na jug zemlje. Mađarska štampa 7. aprila objavljuje vest da su
jugoslovenski avioni bombardovali Pečuj i Segedin. U naredna dva dana se mađarske trupe
koncentrišu na granici i razmenjuju poneki kuršum sa preostalim graničarima. Rat na granici je
završen 10. aprila, kada je naređeno povlačenje preostale vojske i uništenje mostova. Haotična
Jugoslovenska vojska se povlačila u jadnom stanju. Nekoliko mladih oficira su počinili samoubistvo,
a veliki broj vojnika skinuo uniformu i bacio oružje u jarkove. U Petrovaradinu su ustaše
organizovale „narodnu stražu“.
Mađarski državni aparat bio je bolje organizovan u odnosu na tek stvorenu NDH. Jaka vojska i
policija, iskusne u brutalnom gušenju proleterske republike, ugušile su do rata sve antiburžoaske
pokrete. U prvom danu okupacije Horti je ubacio među 80.000 vojnika i oficira unapred pripremljen
policijski aparat da sprovede klanje i teror nad civilnim stanovništvom. Okupacione trupe, trećinu
mađarske vojske, poveo je general lajtnant Elemer Novak Gorondi. Vojna formacija pod njegovom
komandom dobila je naziv „Južna vojska“, koju su činile jedinice honvedske treće armije iz
Sombathelja, jedinice četvrte armije iz Pečuja (predvođene generalom-lajtantom Ferencom
Horvatom) i jedinice pete armije iz Segedina na čelu sa
generalom-lajtnantom Ferencom Feketehalmijem Cajdnerom. U noći između 10. i 11. aprila regent
je izdao proklamaciju o ratu protiv Jugoslavije.
Ujutro 11. aprila, 80.000 vojnika raspoređenih u I, IV, V i brzi korpus treće (južne) armije kreće u tri
kolone kroz Bačku trasom Riđica-Sombor-Bač (Podunavlje),
Bajmok-Kula-Bačka Topola i Horgoš-Subotica-Novi Sad. Dolazak mađarske vojske u bačka mesta
pomogla je narodna straža lokalnih „folksdojčera“ i „nemzetera“. Istog dana je mađarska vlada
zabranila knjigu Žilinskog „Naše mesto i sudbina u Evropi“. U tom delu se političar, pravnik i
humanista Žilinski zalaže za saradanju sa južnim Slovenima, posebno Srbima. Dan uoči okupacije
autor te knjige je predao Bardošiju Memorandum o mađarsko-jugoslovenskim odnosima. Podsetio je
premijera na to da je mađarski parlament 4. februara izglasao dva međunarodna ugovora –
pristupanje Trojnom paktu i ratifikaciju mađarsko-jugoslovenskog sporazuma o prijateljstvu
zaključenog 27. septembra 1940. Pristupanje paktu je izglasano ogromnom većinom, a sporazum
jednoglasno podvlači Žilinski i dodaje da se nekolicina poslanika veoma zabrinula zbog pristupanja
Trojnom paktu. Potom izražava mišljenje da bi prijateljstvo sa Jugoslavijom moralo da se poštuje
makar idejno i formalno-pravno i da propuštanje nemačkih trupa predstavlja okrnjivanje
deklarativnog sporazuma. Žilinski je predosetio propast Mađarske u Hitlerovom zagrljaju kada je
napisao: „Ne bi se smelo dozvoliti da se razvije mađarski kvislingizam, a trebalo bi još više nego do
sada, uz preduzimanje i rizika, u granicama datih okolnosti bdeti nad dostojanstvom i nezavisnošću i
suverenitetom mađarske nacije i države“.
Osma nemačka oklopna divizija stigla je 12. aprila 1941. u Petrovaradin. Trinaestog aprila mađarske
oklopne jedinice stižu iz Somobora u Novi Sad. Na putu su posejale hiljade mrtvih.
Zločini prilikom zaposedanja Bačke
Pohod Hortijeve soldateske na Bačku zavio je u crno Kulu, Sombor (116 žrtava), Sentu (484 žrtve),
Kanjižu (112 žrtava), Srbobran, Bačku Topolu (129 žrtava), Pačir (182 žrtve), Hajdukovo (21 žrtva),
Čurug, Novi Sad… a poseban oblik genocida ispoljen je prilikom istrebljivanja kolonista u Sirigu.
Incident sa jugoslovenskom vojskom kod Srbobrana iskorišćen je za svirep obračun sa srpskim
stanovništvom u Sirigu i Srbobranu.
Na putu za Kulu iz pravca Novog Vrbasa fašistička soldateska je ručnim bombama raznela gospođu
Bajer i Elizabet Meder. Po receptu koji će sprovesti u Novom Sadu tokom „racije“ fašisti su u Kuli
inscenirali navodni sukob sa komunistima, iako je prema izveštaju Pokrajinske komisije za
utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Vojvodini „u opštini vladao apsolutan red i mir“.
U trodnevnom teroru nad slovenskim rodoljubima i istaknutim ličnostima pobijeno je 49 ljudi.
Stotine stanovnika je pohapšeno, ispitivano i opljačkano. Inscenirana „bitka“ je organizovana i u
Srbobranu 13. aprila ujutru, čim su fašističke trupe stigle u to mesto i sa „nemzeterima“ smislile
napad na srpsko stanovništvo. Prvo su vojnici pucali po srpskim kućama, a zatim su domaćini
optuženi da su otvarali vatru na vojsku. Fašisti sproveli pretres domaćinstava i hapšenja. Preki sud u
školskom dvorištu je osudio većinu uhapšenih na smrt. Pobijeni su na licu mesta. Taj zločin nije bio
dovoljan okupatorskim oficirima i članovima nemzeterskog „mesnog odbora“, nego su nastavili sa
ubijanjem tokom noći, narednog dana i naredne večeri. Stravična svedočanstva o svirepom mučenju
srpskih građana jasno pokazuju šta su podivljali, pijani okupatorski vojnici uz pomoć „mesnog
odbora“ počinili nad najmanje 117 stanovnika Srbobrana.
Poseban vid antisemitizma i srbomržnje divljao je aprila 1941. u Senti, gde je domaća „narodna
straža“ izmislila borbu između okupatora i četnika. Iz uparadirane gomile koja je pozdravljala
okupatorske trupe neko je povikao pokazujući na kuću Hermana Afterguta: „Iz ove kuće pucaju!“ U
Aftergutovu kuću je potrčao učitelj Josip Pozar sa puškom u ruci. Drugi „narodni stražar“ se uvukao
u kuću udovice Marije Goldštajn i zapucao na fašiste. Njegovi drugovi su uleteli i greškom ga ubili.
Kasnije je u novinama predstavljen kao žrtva Srba i prvi heroj oslobođene Sente. Prema
svedočanstvu Aladara Binenfelda pred Komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih
pomagača „sve stanovništvo je dolazak vojske dočekalo zahtevajući da se Srbi i Jevreji pobiju, jer
su svi četnici i pucaju na dolazeću mađarsku vojsku“. Upad fašista u Sentu propraćen je hapšenjem
velikog broja Srba i Jevreja, koji su tučeni sve vreme svog zatočeništva. Leševi sa razmrskanim
glavama i izlomljenim organima nabacani su u gomile u zatvroskom dvorištu. Belu Šternberga su
nasamo izveli jedne noći da ga izmlate. Nije se vratio.
Zverstva u Srbobranu
U noći između 14. i 15. aprila uhapšen je novi talas srbobranskih nenaoružanih civila. Desetak
nesrećnika je pobijeno batinama i kundacima, a zatim zatrpano u zajedničku grobnicu na
pravoslavnom groblju. Kapelu su mađarski zločinci obili i opljačkali. Neke građane su ubili na ulici i
dovukli njihove leševe pred opštinu. Ubijen je predsednik opštine Jovica Subić, meštanin Nikola
Gavanski i mnogi drugi. Tih dana se nije izlazilo iz kuća, a ljudi od straha nisu mogli da kuvaju i
jedu.
U periodu od 19 do 22 časa te noći u opštinskoj zgradi su zločine nad srbobranskim civilima počinili
doktor Janoš Lerinc, doktor Bela Dukai, Leštar Ferenc, Miška Ujvari, Karolj Leš, Ištvan Nešebik i
katolički sveštenik Gertner. Jedan očevidac je čuo kako se Lerinc, Dukai i Leštar dogovaraju da
uhapšene pobiju batinama i kundacima da bi se što duže mučili i da se na ulici ne bi čula pucnjava.
Nemzeteri su doveli u opštinsku policijsku sobu broj 53 jednog muškarca i ženu i priključili ih
privedenim građanima. Prvo su ih podvrgli batinjanju, a zatim je Imre Berko svaku privedenu osobu
pojedinačno batinom isterao do vrata gde su je desetine nemzetera, mađarskih žandara i honveda
dokrajčivali kundacima i batinama. Pobijene Srbobrance su odvukli na groblje i postavili 15ak
nemzetera kao stražu. Leševi su odavali grozote mučenja: gologlava, unakažena tela bez cipela,
probijene lobanje bez mozga, izlomljenie ruke i noge, probodene oči, rasporene utrobe…
Masakr u Sirigu
U Temerinu je pre rata živelo 700 Srba. Kilometar dalje nalazilo se naselje sa 1.700 žitelja srpske
nacionalnosti. Sirig je najužasniji primer etničkog čišćenja sprovedenog tokom Hortijeve okupacije.
Najstariji domaći dokument navodi da je prilikom okupacije Bačke stradalo oko 8.350 ljudi.
Stanovnicima Temerina i Siriga su meštani mađarske nacionalnosti naredili da sačekaju vojsku.
Temerince su postrojili uz put. U organizovanju „dočeka“ posebno se angažovao Franja Fridrih, do
okupacije načelnik opštine, zatim gradski policajac Ištvan Varga, farmeri Matija Urač i Antal Pastro,
gostioničar Palika Kovač, trgovac Martin Kolter i učitelj Deže Kovač. Oko hiljadu Sirižana je isterano
na ledinu pored međunarodnog puta. Nemzeteri su im rekli da smesta izađu da dočekaju vojsku.
Iako su na rečima garantovali ljudima postrojenim u četiri reda da im se ništa neće dogoditi,
pucnjava iz pravca Srborbana unosila je zebnju. Fašistički motociklisti su projurili ispred vojnih
jedinica pre nego što se pojavila kolona tenkova. Sa tenkova su sišla četiri mitraljesca i zapucala na
postrojeni narod. Za njima su sa svih strana pripucali motociklisti. Pucanje na doterani svet
potrajalo je 15ak minuta. Oko 470 ljudi je ubijeno na licu mesta, uglavnom onih u prvom i drugom
redu. Nastalo je opšte bežanje, a mitraljiranje je obavljano u dometu od celog kilometra.
Nakon što su osuli paljbu na nenaoružane stanovnike Siriga, fašisti su skinuli topove sa tenkova,
sravnili naselje sa zemljom i ubili nove nedužne žrtve. Idućeg dana su okupatorski vojnici i meštani
zaređali po kućama da istrebe svakog ko je ostao u životu. Neke su žive bacili u Dunav.
Četrdesetoro meštana su zaklali posebni izvršioci u kožnim keceljama. Svoja zlodela činili su tako
što su kažiprst i srednji prst utiskivali u nozdrve da podignu glave žrtvama i zatim im presecali
grkljan.
U Temerinu su fašisti srušili srpska spomen obeležja i preorali pravoslavno groblje. U prvim danima
okupacije su neke meštane zatvorili u opštinu i tukli ih tražeći da saznaju gde su puške i bombe.
Savu Kneževića su vezali za stupac u štali i devet dana ga uzastopno tukli, pre nego što su ga
proterali u rodno selo u Bosni. Farmera Savu Ćurčića su vezali za kamion i vukli po ulicama do
njegove kuće, gde su ostavili beživotno telo. Sava Knežević je u izjavi o tim zločinima izjavio:
„Razlog za vršenje ovih nedela nada mnom kao i nad ostalim Srbima bio je jedino u tome što smo
Srbi“.
Poput srpskih kolonista koji nisu živeli u Bačkoj pre 1918. godine, temerinski Jevreji su odmah
proterani iz mesta, iako su u njemu živeli od 18. veka. Godine 1813. spominju se 37 pripadnika
„naroda knjige“ u Temerinu. Fašistička okupacija zatekla je 14 jevrejskih porodica u mestu. Sve su
proterane krajem aprila 1941. u okolinu Šapca. Odatle su se postepeno vratili nakon šest sedmica
uz pomoć lažnih dokumenata o identitetu. U Temerinu su dočekali januarsku „raciju“. Nemi
spomenik temerinskog Holokausta – sinagoga koja je preživela ratne i dve poratne godine – porušen
je 1947. zbog ruiniranog stanja. Tako je zauvek nestao jedan trag iz istorije Temerina.
Sprečili pokolj
Mađarske okupacione trupe su nahrupile u Žednik i streljale grupu omladinaca. Planirali su da
likvidiraju još jednu grupu koju su izveli na mesto zločina. Antika Kiš je pojurio biciklom na stratište
na kome samo što nije otvorena vatra. Stao je ispred stroja i zatražio od mađarskog oficira da ne
ubija taoce. Ne znajući šta da uradi, oficir je naredio da se pretrese omladina. Pošto ni kod koga nije
nađeno oružje streljanje nije obavljeno.
Kada su fašističke trupe opkolile Dobrovoljačko selo (Višnjevac), pred komandanta okupatorske
jedinice je izašao Janoš Curović i objasnio da u selu nema ni vojske ni četnika i da su svi stanovnici
pošteni i dobri ljudi. Komandant je uzeo Janoša za taoca u slučaju da neko u selu zapuca na
mađarsku vojsku.
U Bačkom sokolcu je nekoliko meštana, među kojima i posednik Janoš Ferbah, sprečilo krvoproliće
koje su naumili mađarski šovinisti.
Okupacija Kisača
Kao svuda u zemlji, 27. mart 1941. je dočekan u Kisaču sa nacionalnim oduševljenjem i
protivljenjem Trojnom paktu. Odrasli Kisačani su se tog istorijskog datuma nalazili u jugoslovenskoj
vojsci. Na martovske demonstracije prvi su izašli kolonisti, za njima radnici i đaci. Pridružilo im se
stotinak meštana. Demonstranti su izvikivali kritalice koje su tog dana brujale u celoj zemlji: „Bolje
rat nego pakt“ i „Bolje grob nego rob“. Aprilsku okupaciju dočekalo je nekoliko građana pred
zgradom opštine kojoj su pristupili mađarski žandari sa perjem na kapama (zbog čega ih je lokalno
stanovništvo nazivalo „periaši“). Jedan žandar se obratio meštanima na slovačkom: „Dobar dan,
opet smo vam došli. Sada ste u Mađarskoj“.
Okupator je postavio novu lokalnu vlast. Postavljena je policijska služba sa nekoliko lokalnih
pandura. Opštinsku vlast činili su notaroš i podnotaroš kao najviši organ vlasti, zatim predsednik,
namesnik i četiri odbornika. Za notaroša je iz Mađarske doveden pomađareni Slovak, Ladomersky, a
za njegovog zamenika postavljen je Janoš Šnajder iz Vilova. U skladu sa šovinističkom politikom
ukinut je srpski jezik u školi, zatvoren Slovački narodni dom i slovačka biblioteka i zabranjen rad
Matice slovačke. Iz kolonije Novi Kisač nacisti su 21. aprila preko Rumenke i Futoga proterali 90
meštana u Begeč, a zatim ih prebacili preko Dunava u Banoštor.
Osim slovačke manjine katoličke veroispovesti, slovačka nacionalna zajednica je ostala
najkompaktnija u doslednom otporu nacizmu. Pripadnici evangelističke veroispovesti nasledili su
bogatu istorijsku tradiciju i iskustvo u otporu mađarizaciji nametanoj od strane austrougarske
aristokratije. Slovaci su gajili antagonizam i prema nemačkoj okupaciji Čehoslovačke, a marionetsku
fašističku slovačku državu (i njenog šefa) nisu priznali za matičnu domovinu. Preko 60 odsto
slovačkog stanovništva u južnoj Bačkoj činili su siromašni poljoprivrednici i činovnici. Okupator je
pokušao da privoli Slovake posebnim taktikama da se priklone sanstefanskoj velikomađarskoj
politici, ali bez ikakvog uspeha. Poverljivim dopisom vlastima je odgovoreno da se slovačka molba
za obnovu gimnazije u Bačkom Petrovcu odbacuje zato što mađarska država nema interes da
vaspitava nove palikuće (aluzija na partizanske aktivnosti iz 1941). Kisačko stanovništvo je sakrivalo
preživele borce Kisačkog partizanskog odreda i pre i posle genocidne „racije”.
Proterivanje nemađarskog stanovništva
Prvi potez okupatora je proterivanje kolonizovanog stanovništva. Mađarska je povratila 11.601
kvadratni kilometar Bačke i Baranje i uvećala broj svog stanovništva za oko milion ljudi. Nacionalni
sastav stanovništva na celom okupiranom području bio je sledeći: 301.000 Mađara, 243.000 Srba,
220.000 Hrvata, 197.000 Nemaca, 80.000 Slovenaca, 40.000 Slovaka, 15.000 Rusina i 15.000
Jevreja. Fašističke vlasti su stremile ka tome da vrate etničku kompoziciju Bačke na stanje pre 31.
oktobra 1918. i zdušno prionule na sprovođenje Hitlerove ideologije da se ne mogu germanizovati (u
ovom slučaju mađarizovati) narodi nego samo teritorije. U naumu da izmene etnički sastav
Vojvodine pomogli su im nacistički saveznici u Banatu i ustaški režim u Sremu.
Plansko proterivanje pripremljeno je pre upada Hortijeve soldateske. Na sednici održanoj 20. marta
1941. mađarska vlada je donela „Memorandum o najvažnijim zadacima koje treba rešiti u ponovo
osvojenoj ‘Južnoj oblasti’“. Odlomak iz V poglavlja memoranduma glasi: „Nacionalno snaženje
mađarstva može početi samo tako ako se sav slovenski elemenat, doseljen i nastanjen posle 1918.
godine, bez ikakvih obzira neodložno iseli… Posede, koje se oslobode iseljenjem slovenskih
kolonista, treba u najkraćem roku i energičnim merama predati u prvom redu takvim mađarskim
porodicama koje svojom brojnošću obezbeđuju stvaranje politike snažne prevage mađarskog življa
u tim krajevima…“ Taj proces treba sprovesti „jednostavnim vojničkim sredstvima i to u roku od
nekoliko nedelja“.
Prva (poverljiva) naredba označena „broj 1“ izdata je 11. aprila sa formulacijom etničkog čišćenja.
Zanimljivo je da se Bačka u dokumentu naziva „osvojenom teritorijom“: „Na osvojenoj teritoriji
mora se praviti razlika između starosedelačkog stanovništva i doseljenika odnosno kolonista… Sva
ona lica koja nisu sa teritorije Velike Mađarske (sem Hrvatske) vojno-upravni organi vlasti treba da
proteraju. Kao načelo služi da sa Srbima treba strože postupati nego što se svojevremeno postupalo
sa Rumunima…“ Izvršenju naredbe pristupilo se u aprilu i maju. Oko 15.000 Novosađana, uglavnom
Srba i Jevreja, proterivano je preko Dunava u Srem. Neki Jevreji su pali u ruke ustašama i izgubili
život na najzverskiji način. Mnogi Jevreji su poterani na prisilan ropski rad. Vojnici su upadali u kuće
Srba koji su došli u Bačku posle 31. oktobra 1918. i ostavljali im 5 do 15 minuta da se spreme i
pođu do skele na Dunavcu. Tu su probdeli noć na kiši (21. na 22. april) pod vedrim nebom, a potom
prebačeni u Srem i dalje u Srbiju. Grad je prilikom upada fašista napustilo dobrovoljno i pod
pritiskom pet-šest hiljada ljudi, uglavnom Srba. Osim na Srbe i Jevreje, fašisti su se okomili u
manjoj meri na pripadnike drugih slovenskih naroda: Hrvate, Slovake, Bunjevce i Šokce.
Dana 21. aprila 1941. izdata je poverljiva naredba komande Treće armije o formiranju logora za
stanovništvo koje treba proterati. General potpukovnik Gorondi-Novak je tom prilikom napisao: „Pri
izboru mesta za logore imati u vidu da mi je namera da internirce iselim iz Hrvatske, zbog toga
logore u prvom redu postaviti uz Dunav i Tisu (blizu plovnih puteva), a samo u drugom redu u blizini
železničke pruge Subotica-Novi Sad… Interniranje, a pogotovo nameru iseljavanja preko Hrvatske
za sada držite u potpunoj tajnosti…“ Hortijev režim je naumio da protera oko 150.000 Srba. Zbog
nedovoljnih količina hrane i uslova za smeštaj nemačke vlasti su se energično usprotivile i naredile
obustavu proterivanja. Do obustave su fašističke vlasti proterale celokupno stanovništvo iz 52
kolonije. Peštanska vlada je smislila novi oblik etničkog čišćenja Srba i Jevreja – logore – internaciju.
Pre formiranja logora kolonistička naselja su potpuno proterana. Iz Stepanovićeva je proterano oko
3.000 ljudi, iz Starog Đurđeva kod Temerina 873, Veternika 500, iz kolonije Vojvoda Mišić 250,
Tankosićeva 180, Mileševa 420, iz kolonije kod Bačkog Petrovog Sela 258, Nove Crvenke 103,
Sokolca 1.340… Iz Baranje i Bačke je ukupno proterano oko 15.000 ljudi!
Komanda Treće armije naredila je 21. aprila da „sva lica koja pokazuju političku zainteresovanost u
odnosu na Srbe i čije dosadašnje ponašanje daje povoda sumnji da pripremaju akcije koje mogu da
nanesu štetu bezbednosti države, ili mogu da budu štetne sa vojne tačke gledišta – moraju biti
internirana”. 13. maja naloženo je da se uhapse podstrekači protiv javnog reda, uticajni kolonisti i
optanti, Jevreji, poklonici internacionalističkih i velikosrpskih ideja… Pod udar progona sada su došli
borci iz Prvog svetskog rata, četnici, rodoljubi i drugi „nepouzdani elementi”. Po tim kriterijumima su
proterani stanovnici šajkaških mesta.
Krajem aprila honvedi su upali na salaš Radivoja Kovačevića u ataru sela Begeč. Naredili su da se
imanje isprazni u roku od dva sata i postavili logor „Vizić“. Drugi logor je uspostavljen na
novosadskom aerodromu. U „Vizić“ je zatvoreno 1.600 Jevreja i Srba iz Novog Sada i drugih mesta.
Logor je rasformiran sredinom juna. Neki internirci su pušteni kućama, drugi prebačeni u logor u
Bačkoj Palanci. Golgota bačkog stanovništva nastavljena je kada je logor 24. juna prebačen u Bačku
Topolu, gde je do avgusta 1941. skoncentrisano 1.200 uhapšenih talaca. Logor na aerodromu je u
međuvremenu postao sabirni centar za dobrovljce iz Prvog svetskog rata, koje su krajem juna
prebacili u logore u unutrašnjosti Mađarske (Šarvar, Barč i druge), gde su odsečeni od matičnog
srpskog stanovništva i tako „bolje“ čuvani. Oko 4.000 logoraša je sa aerodroma proterivano u Srbiju
i Hrvatsku, ali su ih ustaško-nemačke vlasti neretko vraćale u Novi Sad. Takvo maltretiranje ljudi
potrajalo je nekoliko dana.
U Titelu su mađarski fašisti odredili oko 1.000 ljudi za „nepouzdane elemente“. Treba naglasiti da je
u tom mestu živelo isključivo starosedelačko stanovništvo bez kolonista! Proterano je 55 porodica
patriota i dobrovoljaca. Isterano je 92 dece ispod 14 godina, 99-godišnji Sima Ločki, 92-godišnja
Ljubica Utvić, 83-godišnje Milka Milošev i Milka Matić i 83-godišnja slepa Vata Bolmanac. Udovca
Riharda Deneša, trgovca drvima, mađarske vlasti su izručile nemačkim nacistima. Iste godine je
ubijen u Aušvicu. Bez pravnog osnova, čak i prema njihovim merilima, oterali su u smrt titelsku
porodicu Gertner. Izgovor za taj čin su možda pronašli u činjenici da je četvorogodišnji Ivica Gertner
rođen u Krnjači, van teritorije njihove okupacije. Međutim, njegovi roditelji Emil i Jelisaveta pripadali
su starosedelačkom stanovništvu. Emil Gertner (40) rođen je u Titelu gde je radio kao činovnik, kao
i njegov 30-godišnji brat Franja. Jelisaveta Gertner (30) rođena je u Novom Sadu. Paulina Gertner
(57) rođena je u Bačkom Gradištu. Dakle, nije postojala pravna osnova za izručenje Gertnerovih.
Novembra 1941. porodicu Gertner iskorenili su nemački istrebljivači. Mađarskim nacistima su
smetali i mrtvi Jevreji i Srbi. Jevrejsko groblje u Titelu su porušili, a mnoge spomenike na srpskom
groblju oskrnavili.
Iz sela Donji Kovilj okupator je proterao 187 ljudi. Prilikom te akcije etničkog čišćenja opljačkali su
pravoslavni manastir. Razneli su čak i knjige iz manastirske biblioteke. Iz sela Gornji Kovilj
dobrovoljci i takozvani nepouzdani elementi su zatvoreni u lokalni zatvor, kasnije sprovedeni
kućama da se spreme za izgon 22. aprila. Isterani su na pijacu, a zatim je 167 duša pešice
deportovano do Novog Sada. Odatle su preko Dunava otpremljeni u Petrovaradin.
U Loku su fašisti oduzeli zemlju onima koje su proterali 23. aprila. Dobrovoljci, rodoljubi i drugi
izgnanici (njih 300) su postrojeni u opštinsko dvorište. Preko Vilova i Kovilja su oterani u Novi Sad, a
odatle preko Dunava u Petrovaradin. Istog dana je iz Gardinovaca prisilno iseljeno 200 ljudi. Njih su
preko Kovilja oterali u Novi Sad, pa preko Dunava. Zemlja proteranih je oduzeta i data mađarskim
naseljenicima kojima je sagrađeno 250 kuća. Lokalni Srbi su morali besplatno da obavljaju poljske
radove kod naseljenika. I u Vilovu je 23. aprila sprovedeno etničko čišćenje. Nije poznat broj ljudi
koji su preko Donjeg Kovilja poterani na novosadsku stočnu pijacu i sutradan preko Dunava u
Petrovaradin.
„Nepoverljivi elementi“ i dobrovoljci sakupljeni su 25. aprila u Šajkašu. U pratnji konjice su poterani
ka Novom Sadu. 121 osoba je prebačena preko Dunava.
U Mošorinu su proterane 52 porodice dobrovoljaca (ukupno 500 ljudi među kojima 60-oro dece
ispod 14 godina). Mnogi određeni za progon uhapšeni su 20. maja. U titelskoj Svilari su mučeni do
14. juna, a zatim sa ostalim izgnanicima odvedeni u Gardinovce. Iz tog sela su dereglijom poslati
niz Dunav za Beograd. Pre ukrcavanja su fašisti oduzeli žrtvama novac i vredne stvari. Iliju Kanazira
su zverski izboli bajonetima, pa je izdahnuo u teškim mukama. Njegovo telo su bacili u dunavski
rukavac.
Prinudno iseljavanje nije prošlo bez zverstava od čijih se monstruoznosti ledi krv u žilama! Iz nekih
severnih kolonija su isterali ljude iz kuća i ostavili ih da idu kuda god žele bez prava da se vrate u
svoje domove. Ti nesretnici su od 1941. do februara 1943. živeli kao beskućnici, a tada su ih
pohapsili i, pod izgovorom da će ih smestiti da prezime, oterali u Šarvar. Neke muškarce su proterali
u Srbiju a njihove porodice u ustašku Hrvatsku. Naselja su uvek prethodno blokirali i iznenada silom
nateravali ljude noću na zbirna mesta. Na zborištima su ih skidali do gole kože tražeći znak na telu.
Proteranima nije dopuštano da ponesu nužne stvari. Dobijali su nekoliko minuta ili časova da se
spreme. Usput su pljačkani, ili su od umora bacali stvari i prodavali ih u bescenje. U nekim mestima
honvedski fašisti nisu dopustili da se ponese hrana, a tamo gde je to dopušteno porodice su mogle
da ponesu hranu koja bi potrajala tek nekoliko dana.
U procesu proterivanja ostavljali su ljude da satima stoje na hladnoći pod vedrim nebom, da bi ih
kasnije poterali ubrzanim korakom iz zemlje. Stalno su pretresali žrtve na putu, nekima su kosu
vezivali između dva konjanika i tako ih vukli, ili su konopcem vezivali deportice oko vrata i vukli ih
da trče za konjem dok im krv ne potekne iz nosa i usta. Žrtvama je naređivano da stoje u stavu
mirno na suncu, pri čemu su žene ispuštale decu od iznemoglosti, a starci kundačeni dok ne padnu
u nesvest. Nekim žrtvama su zveri u ljudskom obliku iščupale obrve i trepavice.
O ishrani i vodi teško je opisati strahotu kojom su sadisti podvrgli deportovan narod. Kolonisti su
devet dana (od 14. do 23. aprila) ostali bez hrane. Hrana koju su im davali kuvana je u posudana za
čišćenje kanalskog đubreta. U hrani su nađeni ukuvani pacovi. Pranje posuda za hranu je
zabranjeno. Ljudi su naterivani da piju sopstvenu mokraću. Bila je dovoljna sitnica da se nacisti
iživljavaju nad deportircima šamarima, kundačenjem, volovskim žilama, čivijama, lancima, utezima,
čupanjem brkova, brade, trepavica, obrva… Tako iscrpljeni na putu izgona nesretni ljudi su terani da
vuku terete, tucaju kamen i rade najteže poslove. Umivanje i pranje je zabranjeno, nuždu su mogli
da obavljaju u krugu gde su sabrani – zagađenim, nečistim prostorijama i plombiranim vagonima u
kojima nema dovoljno vazduha od pretrpanosti… Trudnice i žene su silovane na svakom koraku,
lepe devojke su nestale u nepoznatom pravcu. Neke žene su naterali da ližu bestidne crteže na
zidovima, patose i zidove umrljane krvlju ubijenih. Druge su terane da za što kraće vreme nauče
mađarsku nacionalnu himnu. Majke su svlačili, fotografisali u nedoličinim položajima i silovali
naočigled dece. Autor ne nalazi snage da ispiše svaku pojedinost iz svedočenja žrtava mađarskog
fašističkog terora…
Na zemlji koju su oduzeli kolonistima (preko sto hiljada jutara) naselili su „izrazito nacionalno verne“
bezemljaše, siromašno seljaštvo i Mađare iz Bukovine, Moldavije, Bosne i Beograda. Načelnik
Generalštaba je predložio da se Sekelji iz Bukovine naselje u Bačku, o čemu je Hortijeva vlada
donela zvaničnu odluku 9. maja. Do 27. maja naseljeno je 5.787 Mađara. Jula je iz Beograda u Novi
Sad preseljeno 2.500 osoba. Broj pristiglih iz drugih krajeva nije poznat.
Antisemitizam, diskriminacija i eksploatacija nenaoružanog jevrejskog stanovništva došli su do
punog izražaja u maju i junu. Jevrejski Novosađani su prisilno mobilisani u dve radne grupe. Prisilan
rad potrajao je do sredine septembra. Dnevno „radno vreme“ iznosilo je 12 do 14 sati, a stalna
tortura nedužnih robova normalnom razumu je tako strašna… Omiljena kazna bila je vezivanje ruku
na leđa i ostavljanje „kažnjenika“ da visi obešen na drvo a da tlo dodiruje nožnim prstima. Rad
prinudnih radnih bataljona sastojao se u raščišćavanju aerodroma i izgradnji puteva i kuća u
pojedinim selima.
U leto 1941. Tisom plutaju unakaženi leševi kolonista iz Horgoša, Kanjiže, Sente i drugih mesta gde
je fašistčka mašinerija smrti izvela svoj krvavi pir. Prisilna mobilizacija je objavljena jula 1941.
Uveden je preki vojni sud zarad uspešnog sprovođenja mobilizacije. U Južnoj Bačkoj je
uspostavljena mreža žandarmerijskih stanica sa 300-400 radnika i isto toliko seoskih policajaca. U
regiji su osnovane dve policijske kapetanije i obaveštajni centri u Novom Sadu, Titelu i Bačkoj
Palanci. Istražni organi su se utrkivali u podražavanju Adolfa Hitlera primenjujući razna zverstva.
Krajem avgusta policija sve brže dolazi do podataka o narodnom otporu. Učestale su blokade,
pretresi ulica i sumnjivih kuća. Tog meseca su uhapšeni istaknuti komunisti: Rudolf Grin, član
okružnog komiteta komunističke partije i članovi partije Đula Varga i Pal Karas. Uprkos zverskom
mučenju Đula Varga nije nikog odao. U septembru su nastavljena hapšenja pojedinaca i partijskih
organizacija u južnoj Bačkoj. U Bečeju je 2. oktobra počelo hapšenje SKOJEVACA-diverzanata (prvi
su uhapšeni Ivan Ćirić i Svetozar Gavrić). Do početka decembra uhapšeno je oko 834 članova
komunističke partije, SKOJ-a, vojnih desetina i diverzantskih odreda i to: 309 Novosađana, oko 150
ljudi iz Bečeja i Bačkog Gradišta, oko 70 Žabaljaca, oko 150 Čuružana, oko 50 stanovnika
Gospođinaca, oko 25 u Titelu i oko 50 u Kovilju.
Tlačenje nemađarskog stanovništva
Na anektiranoj teritoriji položaj okupiranog stanovništva bio je više nego težak. Zvanično je Bačka
stavljena pod mađarsku upravu kao povraćena zemlja, što je faktički trebalo da znači ravnopravnost
svih građana u novoj, matičnoj državi. Srbima koji nisu proterani priznato je građansko pravo i
Srpska pravoslavna crkva. Dva srpska poslanika u mađarskom parlamentu zvanično su predstavljali
srpski narod (Milan L. Popović i bečejski posednik Bogdan Dunđerski). Popović, bivši kraljevski
senator, pre rata je sarađivao sa nemačkim ministarstvom propagande koje je finansiralo njegov
„Antikomunistički bilten” u Beogradu. Po okupaciji zemlje stigao je u Novi Sad i povezao se sa
vlastima. Javni i privatni život novosadskih Srba i Jevreja stalno je visio o koncu zbog domaćih
Mađara koji su jednom rečju mogli da odrede sudbinu svojih komšija.
Slobodne profesije u anektiranoj Bačkoj su ograničene i sputane. Trgovci su doživeli ekonomsko
iscrpljenje, seljaci ostali preplašeni i obezglavljeni načinom na koji je Bačka vraćena u okrilje
mađarske države. Prosveta i kulturni život su potpuno onemogućeni. Sve kulturne, humanitarne i
sportske ustanove Srba i Jevreja su ukinute. Razni oblici maltretiranja su svuda primenjeni. Sve što
podseća na Srbiju i srpstvo je uklonjeno i zbačeno. Uklonjen je spomenik Svetozaru Miletiću,
promenjeni nazivi glavnih novosadskih ulica. Čuvena Dunavska je preimenovana u ulicu Lajoša
Bardošija, Miletićeva u ulicu Košut Lajoša. Temerinska, kroz koju je umarširala okupatorska
soldateska, preimenovana je u obeležje tog datuma – ulicu 13. aprila 1941. I pored tih okolnosti,
prema istorijskom dokumentu koji analizira aspekte položaja i stradanja našeg naroda pod takvom
vlašću stoji i ovo svedočanstvo: «Srpstvo opet tamo preživaljava teške časove, ali je naš elemenat
od ranije navikao na tuđina, vrlo otporan i stojički, sa rezignacijom mudro podnosi mnoge, pa i
najveće žrtve. Vera im je nesalomiva i muški tamo trpe ono što mađari nazivaju opravdanim
revanšom. Sa nama t.zv. Srbijancima su jedno, i nedozvoljavaju, manje nego ikada pre i to sa
potpunim i dokazanim pravom, da im niko spori njihovo srpsko i srbovanje».
Glas protiv satanizacije srpskog naroda
„Moj izuzetno poštovani druže!“ počinje dopis od 21. aprila predsedniku mađarske vlade Endre Bajči
Žilinski. Narodni poslanik pokušava da upozori Bardošija na narastajuću opasnost od nacizma koji
preti da preplavi zemlju. Protestno pismo obiluje pohvalnim rečima o Srbima i Hrvatima: „Mnogima
nam smeta ton mađarske štampe kojim se piše o inostranstvu, o nama prijateljskim i
neprijateljskim zemljama. Ima već nedelju dana kako nisam slušao londonski mađarski radio, ali mi
kažu da nas je grdio na nedozvoljen način. Ali to prema mom shvatanju još uvek nije razlog da naša
štampa bude direktan glasnogovornik nemačkog glavnog štaba, i da zanemaruje sve druge vesti iz
inostranstva. To nije ništa drugo do podivljala revnost arijevaca, koji manje nego Jevreji nekada
poznaju nepisana pravila mađarske razboritosti, duhovne ravnoteže i dostojanstva.
Ne verujem da je prljavi antisrpski ton, koji već nedeljama kulja iz naše štampe i koji će za duže
vreme izroditi zlu krv, istovetan sa stavovima mađarske vlade. Neka buduća zlonamerna i
antimađarska politika uzeće u ruke te iste mađarske novine iz nešto ranijeg perioda (decembar
prošle godine) i videće plimu naše ljubavi prema Srbima koja je trajala četvrt godine, izjave i slike
srpskog kralja i ministara, protokolarne i nezvanične momente bratimljenja u Beogradu i Budimpešti
(koje je zatim smenio zaista nepotrebni ton neprijateljstva koji evo traje već čitave tri nedelje), pa
će o Mađarima dobiti veoma gadnu i iskrivljenu sliku. Zulumćarske akcije četnika moramo, naravno,
najoštrije osuditi. Ali je teško shvatljivo zašto moramo toliko ocrniti nesrećni, iovako teško utučeni
srpski narod, za koji znamo koliko je silan, čestit i hrabar. Ja gledam i dalju budućnost, gde ćemo mi
opet morati da pronađemo nit zajedničkog razgovora poput one niti iz mohačkog govora. Ali, kako
da se ona ponovo pronađe kada ova gomila pobesnelih Švaba seje seme razdora u mađarskim i
srpskim dušama. Ne verujem da se ovom tonu raduju i pošteni Hrvati, jer nisu svi kvislinzi, a ima
među njima Kačića i Košutića. Po mom mišljenju, mađarska bi štampa morala da doprinosi
zaceljenju srpskih rana nastalih usled neminovnih mađarskih poteza, i ne bi smela da doliva ulje na
vatru. Ovakav stepen mržnje nismo ispoljili čak ni u prvom ratu, a tada nismo imali ni sveže
potpisani ugovor o večnom prijateljstvu sa Srbijom. Ovo antisrpsko arlaukanje je krajnje neuljudno i
u odnosu na gospodina Regenta, jer je to u najoštrijoj suprotnosti sa smislom, ciljevima i duhom
njegovog govora u Mohaču.
Čujem da je u nedelju popodne ciganski orkestar Kalmana Olaha na radiju izveo odvratnu ratnohuškačku
prizemnu pesmu „Stani, stani pasja Srbijo“. To je 1914. bila pesma budimpeštanskog
šljama, a ne poštenih vojnika, jer mi smo naučili da cenimo i poštujemo hrabrog srpskog
neprijatleja, koji nas je u svemu dostojan. Tukli smo se sa njima, i ja lično sa svojim husarima, čak
je naš kadar kasnije iz Arada premešten u Valjevo; ali smo i tamo ostali zadivljeni pred
neizveštačenim rodoljubljem i velikom hrabrošću kojom su podnosili svoj nezavidan položaj. Taj će
narod ponovo stati na svoje noge, i opet će, po bilo koju cenu, izvojevati sebi slobodu, i tada nam
neće biti u interesu da se zaslepljeni divljom mržnjom nađu nasuprot jedan drugom dva čestita i
jedan na drugoga upućena naroda, mađarski i srpski. I sada je u interesu Mađarske da se u Bačkoj i
verovatno Banatu dva naroda ponovo približe” napisao je vizionar evropskog duha.
Otpor fašizmu
Mađarska se obavezala na materijalnu i vojnu pomoć nacističkom savezniku zbog čega je zabranjen
promet životnih namirnica i naređeno da se vlastima preda celokupan rod žita u jesen 1941. Članovi
ilegalne komunističke partije i SKOJ-a (Savez komunističke omladine Jugoslavije) su pokušali da
osujete namere fašista paleći žito i izvodeći diverzije na vršalicama. Sabotaže su izvođene
nekoordinirano pošto su bački komunisti izgubili kontakt sa partijskim rukovodstvom. Iskreni
patriotizam im se ne može zameriti, ali se njihove aktivnosti 1941. mogu okarakterisati kao nezrele
poštu su takvi postupci mogli da nanesu štetu stanovništvu. Jasno je da su okupatorske vlasti
morale da reaguju na takve napade. Ne treba ispustiti iz vida ni istorijski kontekst tadašnjih
političkih kretanja. Komunistička partija, koja pre i za vreme rata nije na vlasti, izronila je iz
predratnih socijaldemokratskih pokreta za pravednije društvo, prava izrabljenih radnika i seljaka i
borbe za ukidanje klasnog društva. Njeni plemeniti i uzvišeni ideali su se kasnije pokazali neostvarivi
u praksi. U periodu okupacije Bačke ta politička struja preuzela je inicijativu da se odupre. Za otpor
nije imala oružje, pa se služila diverzijama i sabotažama. Pojedinci koji su hteli da se uključe u
oružani otpor pokušavali su da se prebace u Srem i priključe partizanskim jedinicama. Stanovništvo
Šajkaške, u duhu slobodarskih tradicija, osnovalo je pre i tokom okupacije razgranatu mrežu
buntovnika.
Prva partizanska diverzija odigrala se 19. jula 1941. Bečejski omladinci su zapalili žito vredno 2.000
penga. Okupatorske snage su zabeležile taj čin kao prvu partizansku akciju na okupiranoj teritoriji.
Diverziju su vodili Momčilo Šaranović i Ištvan Seke. 30. jula su Verona Nađ i Katalin Kovač
samostalno izvele akciju. Pošto su bacile zapaljene šibice u žitne kupe, pojurile su na biciklima ka
Bečeju dok se iza njih razgorevao požar. Bečejska pilićara je potpala pod nemačku upravu koja je
eksploatisala lokalno stanovništvo za potrebe nacističke vojske. Na ideju Irene Provči su radnice
SKOJ-evke Prizrenka Sekulić, Vida Stojkov i Bojka Pujin sipale otrovnu tečnost u svaku desetu kutiju
i pakovale pokvarena jaja kada god su mogle…
Odmazde i nagoveštaji racije „širih razmera“
Mađarska vlada je strepela od ustanka, posebno zato što je posledice srpskih ustanaka videla na
primerima u svom okruženju. Ustanak u Srbiji je otežavao nemačku okupaciju, a ustanak Srba u
„Nezavisnoj Državi Hrvatskoj“ je zapretio opstanku zločinačke tvorevine. Hitlerov napad na Sovjetski
savez izazvao je nove mere opreza okupacionih vlasti. Mađari su decenijama strepeli od slovenskog
nadiranja, posebno ruskog. U čeličnom zagrljaju Hitlerove Nemačke obavezali su se na doprinos u
ratnim pohodima svog saveznika, ali to Hortijevom režimu nije bilo u političkom i nacionalnom
interesu. Horti je računao sa tim da će mađarska ekonomska pomoć zadovoljiti Hitlerove apetite.
Mađarski diktator je pokušao da izmanevriše neučešće na istočnom frontu. Na svaki način je
nastojao da poštedi mađarsku naciju ljudskih gubitaka. Viši oficiri mađarske vojske su u saradnji sa
nemačkim oficirima izveli provokativni vazdušni napad na Košice 26. juna. Ustvrdili su da su napad
izveli sovjetski avijatičari. Sutradan su mađarski avioni bombardovali sovjetske gradove i Mađarska
je ušla u rat u rat protiv Rusije i SSSR-a.
Napad na Sovjetski savez podstakao je velike nade i očekivanja slovenskog stanovništva okupirane
Bačke. Pripadnici pokreta otpora su nerealno očekivali skori kraj rata verujući da je Hitler dodatno
oslabljen. Rukovodstvo komunističke partije u Beogradu pozvalo je na oružanu borbu. Raspoloženje
naroda je opisano u dnevniku jednog novosadskog omladinca: „Naš svet ništa manje nije uzbuđen
nego što je bio kada smo i sami bili napadnuti. Sve su naše simpatije na strani istočnog borca!…
Naši neprijatelji su pokunjili nos, sada ljubazno pozdravljaju i pitaju kakva je situacija…“ Prognoze o
brzom završetku rata nisu se obistinile. Ilegalni aktivisti su nakon 22. juna, kada je napadnut SSSR,
postali neoprezni. To dovodi do čestih provala i hapšenja pošto obaveštajna služba sada lakše prati
njihovo nekada konspirativno kretanje.
Pretnje smrću u Dunavu pojavile su se odmah po okupaciji kada su novosadske vlasti ucenile
jevrejsku zajednicu na 50 miliona dinara. Tada su od poručnika, doktora Viktora Karoljija, ucenjeni
građani čuli da su „smrdljivi Jevreji i veleizdajnici“ koje će jednim delom prebaciti ustašama u
Hrvatsku, a druge streljati i baciti u Dunav ako za dan i po ne isplate traženu sumu. Poslednjih
meseci 1941. Hortijev režim protura glasine o opasnostima od ustanka na pravoslavni Božić. Srbi su
predstavljeni kao glavni neprijatelj koji priprema ustanak i pokolj Mađara i Nemaca, a Jevreji
tretirani kao njihovi najbliži saučesnici. „Srbi nešto spremaju; Srbi spremaju pokolj Mađara i
Nemaca; Srbi su komunisti i partizani; Srbi hoće da se bune“ brujale su glasine servirane od strane
Hortijeve propagandne mašinerije sa ciljem da psihološki pripremi Mađare i Nemce za ono što će
uslediti u januaru.
Okupatorski načelnik žabaljskog sreza Bela Vukovari 21. novembra upućuje pismo pravoslavnom
svešteniku Branku Vakanjcu: „I vi, popovi srpski, priželjkujete Rusiju. Zapamtite dobro da ćete
dočekati u najskorije vreme da će u Čurugu biti podignuta vešala na kojima ćete i vi visiti“. U selima
gde su živeli, lokalni Nemci su podsticali lažne glasine mađarskog saveznika. Sa bačkog terena su
slati izveštaji u Budimpeštu sa konkretnim predlozima da se počini pokolj stanovništva u vidu
„racije“. Jedinstvena, fašisoidna, genocidna ideja zvanično se rodila 7. oktobra 1941. u sedištu
velikog župana u Novom Sadu, Hortijevog bliskog saradnika i temerinskog veleposednika.
Sednici u sedištu župana doktora Petera Fernbaha prisustvovali su Eden Trukvalter, komandant
mesta, doktor vitez Mikloš Nađ, gradski načelnik, doktor Đula Zombori, mađarski kraljevski savetnik
i šef policijske kapetanije, vitez Geza Batori, žandarmerijski potpukovnik i zapovednik
žandarmerijskog odreda, Erne Slavik, štabni kapetan i Jožef Horkai, žandarmerijski major i
zapovednik islednih organa u „Armiji“. Doktor Fernbah je jedan od vodećih zagovarača obnove
Ugarske od pre 1918. uz pomoć Adolfa Hitlera. Glavna tema konferencije je položaj Novog Sada i
okoline, a uzrok učestale sabotaže, paljevine i atentati. Tragalo se za rešenjem. Tim ljudi zvučnih
doktorskih titula i položaja predložio je da se policijske patrole pojačaju pripadnicima vojske i da se
po kvartovima sprovedu iznenadne male racije. Odlučeno je da se u grad premesti žandarmerijska i
otvori policijska škola. Predloženo je da se nezaposlena jevrejska i srpska omladina otpremi u logore
i da se pojača granica na Dunavu. Fernbah je predložio da se uvede policijski čas, da se vojni rok
produži obveznicima 15. pešadijske brigade i da se pod prismotru (pored Srba) stave Hrvati i
Slovaci. Jednoglasno je odlučeno da se „održi racija sa većim opkoljavanjem“. Učesnici su zaključili
da broj i učestalost sabotaža navodno premašuje snage novosadskog garnizona, što je veoma
nepovoljno pošto „konci sabotažnih akcija u okolnim mestima vode u Novi Sad kao centralu“.
Saradnja civilnih vlasti sa vojskom unapređena je odmah po održavanju konferencije. Vojni sudovi
su ponovo preuzeli procese protiv pripadnika otpora za dela „komunističko-panslavističke
organizacije”. Veliki župan Bač-bodroške županije se sastao 10. oktobra sa komandatom 15.
(somborske) brigade i predstavnikom žandarmerijske komande u Somboru. Predložene mere da se
„spreče sabotažni planovi komunista“ poslate su sa tog sastanka ministru unutrašnjih poslova u
Budimpešti.
Nadležni vojni zapovednik za Bačku, komandant petog (segedinskog) korpusa, smatrao je da je
najugroženija bezbednost režima u Novom Sadu i predložio generalštabu da u grad premesti Drugu
konjičku brigadu iz Subotice. Generalštab je umesto toga ovlastio premeštanje Komande korpusne
artiljerije. Vojne pripreme teku u eri prekih sudskih procesa u južnoj Bačkoj, oblasti sa pretežno
sprskim stanovništvom. Izveštaji vojnih i civilnih vlasti sa terena sadrže sve alarmantnije opise. Šef
novosadske kapetanije Zombori obavestio je pretpostavljene da sa sigurnošću očekuje nove akcije
zbog „osvetoljubivog karaktera srpskog naroda“ koji će reagovati na preki sud i hapšenja. U dopisu
moli da se uvedu preventivne mere, poveća broj policijskih detektiva i doušnika državne
bezbednosti i sprovede opsežna racija u celom rejonu Dunava i Tise!
Budimpešta šalje predstavnika Političkog odeljenja Glavne kapetanije da razmotri stanje na terenu.
Izveštaj od 8. novembra 1941. posebno naglašava da u Novom Sadu komunistička partija deluje
ilegalno i intenzivnije nakon okupacije; da sa komunistima sarađuju „od avgusta i srpski nacionalisti.
Među njima se nalaze predstavnici svih slojeva bivšeg srpskog društva. Takođe, naročito učestvuju
bivši oficiri, službenici, žandarmi, policajci, studenti-seljaci kao i članovi porodica poginulih
četnika…“ Većina pripadnika podzemne organizacije se prema tom izveštaju privremeno sklonila u
okolinu, a verovatno će se prvom povoljnom prilikom vratiti u Novi Sad da nastave sabotaže. Skreće
se pažnja da povratak brojnih prognanih Jevreja, dobrovoljaca i drugih „sumnjivih elemenata“
predstavlja pretnju po bezbednost mađarske države. Nezadovoljstvo drugih nacionalnosti je opisano
kao „u granicama snošljivosti“. Srbi su označeni za glavne buntovnike kojima su se pridružili Jevreji.
Podvučeno je da se ilegalci kriju u srpskim delovima Novog Sada u kojima imaju podršku srpskog
stanovništva – na taj način je srpski narod obeležen kao neprijateljska formacija koja radi protiv
mađarske države. Konkretni predlozi na kraju izveštaja ukazuju na smišljanje, planiranje i
razmatranje opsežnog genocida u Novom Sadu i Šajkaškoj. Među pet predloženih mera druga je
kratka i jasna – sprovesti raciju širokog obima!
Petog decembra 1941. mađarski parlament debatuje o budžetu. Vesti o teroru fašističke soldateske
su sve glasniji i najviše uznemiravaju Žilinskog, koji i tom prilikom traži reč i direktno se obraća
predsedniku vlade. Uz upadice i graju fašista i njilaša, Žilinski je istakao da je zaposedanje Bačke
propraćeno nepotrebnim ekscesima, da je vojska počinila niz nezakonitosti i sadizma u koje se lično
uverio tokom posete Bačkoj. U hrabrom govoru usred fašističke Hortijeve Mađarske, Žilinski još
jednom pokazuje čovečnost i pravi patriotizam: „Država je propala, ali ovi snažni jugoslovenski
narodi su tu, bez obzira na to što su prošli kroz nemilosrdna iskušenja. Njihova sudbina je tragična,
ali ne bismo mi bili Mađari ako bismo im uskratili njihovo prirodno saučešće i ne bi bilo pristojno i
dostojno Mađara ako bismo ih na vrhuncu njihove nesreće i ispaštanja podsećali na ove ili one
njihove počinjene političke greške. Nasuprot tome, želim još više da naglasim da su simpatije
mađarskog naroda prema jugoslovenskim narodima, a posebno prema srpskom i hrvatskom narodu,
ostale nepromenjene“.
Šesnaestog decembra 1941. u režiji okupatora izdat je prvi broj „Nove pošte“ na srpskom jeziku.
Istog datuma mađarski parlament donosi Zakon o ponovnom priključenju osvojenih južnih teritorija
mađarskoj kruni i ujedinjenju sa ostalim zemljama Mađarske, čime legalizuje okupaciju kojom se
„sinovi južne oblasti ponovo uzimaju sa bratskom ljubavlju pod zaštitu mađarskog naroda“.
Zakonom je detaljno obrazložen položaj „južne oblasti“ koja se smatra suverenom teritorijom
Mađarske, a ne okupiranim područjem.
POGLAVLJE IV
JANUARSKI GENOCID
Pokušavajući da definiše sistematski rad nacista na istrebljenju ljudi, pravnik Rafael Lemkin je došao
do danas uobičajenog pravnog termina „genocid“. Pod tim pojmom imao je na umu „koordinirani
plan različitih postupaka sa ciljem da se uništi suštinski temelj života nacionalnih zajednica u cilju
istrebljivanja samih zajednica“. Neumorni Lemkinovi napori i atmosfera neposredno nakon
evropskog Holokausta uticali su da Ujedinjene nacije 9. decembra 1948. usvoje Konvenciju o
sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, čime je taj fenomen uzidan u međunarodno pravo.
Konvencija podrobno opisuje šta predstavlja čin genocida koji sadrži dve elementarne
karakteristike: mentalnu i fizičku. Mentalni element podrazumeva nameru da se uništi grupa ljudi, a
fizički primenu mera koje dovode do uništenja. Drugi član Konvencije precizira šta se podrazumeva
pod genocidnim radnjama:
„U ovoj konvenciji pod genocidom se podrazumeva bilo koje od niže navedenih dela, počinjenih u
nameri da se potpuno ili delimično uništi kao takva neka nacionalna, etnička, rasna ili religiozna
grupa:
(a) ubistvo članova grupe;
(b) teška povreda fizičkog ili mentalnog integriteta članova grupe;
(c) namerno podvrgavanje grupe takvim životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog
potpunog ili delimičnog fizičkog uništenja;
(d) mere usmerene ka sprečavanju rađanja u okviru grupe;
(e) prinudno premeštanje dece iz jedne grupe u drugu.“
Mere koje su mađarski fašisti preduzeli prilikom okupiranja Bačke: masakri, prisilna iseljavanja,
smeštanja dece i odraslih u logore, mere ekonomskog uništenja, pljačka srpske i jevrejske imovine i
kulturološki genocid po svom karakteru odgovaraju skoro svim stavkama međunarodne Konvencije.
Povrh toga, svi dokazi upućuju na zaključak da je delo počinjeno pod nazivom „racija” do tančina
isplaniran akt koji odgovara definiciji da je postojala „namera da se potpuno ili delimično uništi kao
takva neka nacionalna, etnička, rasna ili religiozna grupa”. Na meti fašističke racije u južnoj Bačkoj
našle su se prvenstveno dve etničke grupe – Srbi i Jevreji. U nekim sredinama su meta pokolja bili
Romi, Rusini i Slovaci. U bačkom genocidu stradale su religiozne grupe pravoslavne, evangelističke i
unijatske veroispovesti i judaizma. Iskorenjeni su vitalni delovi Bačke – čitave porodice – od
najstarijeg do najmlađeg! Stoga je termin „racija” suptilan izraz koji prikriva pravi karakter
istrebljivačkog pohoda mađarskih državnih organa – detaljno isplaniran i do granica nepojmljivosti
počinjen genocid! Takozvana racija je kristalno jasan, nesumnjiv čin genocida prema postojećim
definicijama i standardima međunarodnog prava. Citati koji slede potkrepljuju genocidne namere i
ciljeve izvršnih organa Hortijeve Mađarske:
„… bila je neizvesna sudbina svih čije nacionalne države nisu bile u savezništvu sa fašističkim
zemljama. Tragovi ove evidencije ostali su sve do oslobođenja naselja žabaljaskog sreza 22. oktobra
1944. godine. Prilikom ulaska boraca Šajkaškog partizanskog odreda u žabaljski srez, pronađene su
u Čurugu knjige-spiskovi u kojima je stanovništvo, po azbučnom redu, razvrstano u tri kategorije
ubeležene kao: dobrovoljačke porodice, „četnički” nastrojene i po bezbednost Mađarske nepoželjne
porodice. Uz pojedina imena upisanih lica stajale su primedbe: „u zarobljeništvu”, „u zatvoru”, „u
partizanima” i tako dalje. Prema površnom uvidu u ove spiskove, moglo se konstatovati da su oni
služili zločincima prilikom vršenja ubistava u januaru 1942. godine, jer je samo mali broj lica sa
spiskova pukim slučajem ostao posle pomenutih događaja u životu” (Milorad Ćurčin, „Putevima
slobode u ravnici”).
„Popis nepoverljivih elemenata
Molimo da podružnice (Kulturnog saveza Mađara) za teritoriju svake opštine popišu i u roku od dve
nedelje dostave imenik svih onih slovenskih i jevrejskih elemenata koji su u mađarskom
nacionalnom pogledu nepouzdani i koje treba smatrati opasnim. Na popisu se ima označiti tačno
mesto stanovanja, kao i to da li imenovani ima oružje ili
radio-aparat. Ovaj posao je strogo poverljiv.”
„Politiku istrebljivanja sprovodila je kraljevska mađarska vlada konzekventno, sistematski i brutalno
na svim linijama. S jedne strane su odgovorni i neodgovorni faktori jednostavno poubijali nepoželjne
elemente, a s druge onemogućavali im život oduzimanjem prava rada“ (doktor Andreja Deak,
svedok Holokausta u Novom Sadu)
„21. januara 1942. godine oko 8 sati ujutro priređena je racija po srpskim kućama u Novom Sadu.
Raciju su obavljali mađarski vojnici, žandarmi i policija i to na potkazivanje domaćih Mađara… U to
vreme provaljivali su policija, vojska i žandarmi u sprske kuće i odvodili na streljanje čitave srpske
porodice i to jednako muškarce, žene i decu… U isto vreme izvršeno je masovno streljanje Srba i u
nekim drugim mestima u Bačkoj, kao u: Mošorinu, Žablju, Gospođincima, Čurugu i nekim drugim
mestima” (Iskaz Vere Sotirović 15. marta 1943.)…
Mučenički Čurug
Čim je napadnut Šajkaški partizanski odred, čuruški beležnik Đula Varga, glavni organizator „racije“,
razdelio je rezervno oružje „poverljivim građanima” Mađarima i predao im spisak „sumnjivih lica”.
Dva-tri dana pre toga vozovi su noću dovezli vojnike, žandare i municiju. Stiglo je tri hiljade
honveda iz Sente i Segedina, tenkovski odredi, pešadija i artiljerija. Stiglo je i nekoliko žandara iz
Nadalja, koje je saonicama dovezao Milan Surdučki. Surdučki je pod jaslama u opštinskoj staji
kasnije slušao pogrom u susednoj zgradi. Aktivni učesnici „čistke“ terena su predsednik opštine
Ignac Hanak i podpredsednik Miša Kovač. Mesni odbor za sprovođenje „racije” činili su: Jožef Fišteš,
opštinski podbeležnik Jožef Bognar, učitelj Laslo Ereš, rimokatolički pojac Erne Šmit i Oroš Ileš.
Duhovni inspirator genocida, zlokobna figura koja vuče konce iz pozadine, bio je čuruški
rimokatolički sveštenik Balint Dup. Osim njega postojali su drugi nezvanični članovi odbora koji nisu
otkriveni. U sprovođenju fašističke „racije“ učestvovalo je nekoliko čuruških Nemaca: Janoš Vajs,
Mihalj Dromski, Ferenc Keler, Marton Niklsbaher, Karolj Trautman i Mihalj Šlajs.
Oko pet sati popodne policija je pozvala u opštinu sve opštinske dostavljače. Žandarmerijski
islednici su prema spiskovima zatvorili 25 ljudi u plajašku sobu, u koju su kasnije ušli naoružani
batinama Mihalj Molnar i jedan policajac. Dostavljače su isterali iz sobe, a nakon pola sata naredili
plajašima: „Hajte, vi plajaši, da tovarite u kola”. Nijedan plajaš se nije pokrenuo, osim Janoša
Bereca koji je kasnije izvestio kolege da su zatvorenici umlaćeni batinama. U međuvremenu su
fašisti doveli nove zatvorenike, među kojima Paju Dražića i Friđeša-Friciku Frajda. Njih dvojicu su
naterali da utovaruju u kola leševe ubijenih Čuružana.
Opštinski plajaši, koji su odbili da utovaruju mrtve, očigledno nisu bili dovoljno poverljivi Mađari, a
one „poverljive” je opisao jedan mađarski detektiv: „Od mađarskog i nemačkog stanovništva opštine
su organizovale „narodnu odbranu”, u koju su prvenstveno ušla kažnjena lica, koja su sklona
običnim zločinima, koji su prvenstveno bila zainteresovana za materijalnu gramzivost”.
4. januara iz Bečeja je doputovala Zora-Caca Mogin čijeg su brata kao komunistu ubili bečejski
fašisti. Danima su je isleđivali agenti počev od 19. decembra 1941, kada su joj rekli da je pozvana
da joj čestitaju slavu. Nisu od nje ništa saznali. Puštena je 3. januara sa pretnjom da još nisu
završili sa njom. Majka Rakila ju je sutradan poslala tetki u Čurug na oporavak.
U noći između 4. i 5. januara u žabaljskom srezu se koncentrišu pojačanja vojnih i žandarmerijskih
snaga. Pukovnik Leo Deak, komandant VII honvedskog pešadijskog puka „Hunjadi Janoš” iz
Hodmezevašarhelja je postavljen za komandanta akcije „čišćenja terena” u Šajkaškoj. Oko 2.000
ljudi je stavljeno pod njegovu komandu: žandarmerijska škola iz Novog Sada, žandari iz Žablja i
okoline, policija, naoružani civili, dve čete 16. bataljona pograničnih lovaca, četiri streljačke čete
devetog pešadijskog puka, četa mitraljezaca, četa biciklista, četa izviđača, bataljon pionira 20. puka,
specijalni vod rečne straže, telefonski vod, motorizovani vod i četiri protivtenkovska voda. Petog
januara u Žabalj stiže Ferenc Feketehalmi Cajdner (da preuzme direktnu komandu nad „racijom”),
župan Bač-bodroške županije doktor Leo Deak, podžupan doktor Erne Bajšai i sekretar županije Pal
Lili. Kao pojačanje vojnim formacijama genocidna vojska je kamionima dovezla Mađare fašiste iz
Temerina, Srbobrana, Bačkog Gradišta, Mola i Ade. Opština je poslala parohijskom svešteniku
pismeno naređenje o zabrani održavanja božićne službe. Istog dana je ispred zgrade trgovca Nece
Ivkova osvanuo leš Živka Katića, koga je patrola Jozefa Juhasa ubila prethodne noći prilikom
sprovođenja u opštinu. U samoj opštini su pobili manje grupe uhapšenih građana, a pogrom najširih
razmera započeo je na izmaku 6. januara.
Bolničarka Kata Čelović je pronađena i smaknuta u jednoj kući. Teško ranjena od potere sakrila se
na Starčevljevom salašu i potražila pomoć u Čurugu, gde je pala kao žrtva pravog „lova na zečeve“
koji su priredili besomučni fašisti.
U dom Zemljanac žandari su došli u pratnji meštanina Ištvana Kiša. Pitali su domaćina gde su
partizani, na šta je odgovorio da ih nema. Kiš je nešto rekao žandarima na mađarskom i oni su
oterali oba brata Zemljanac u magacin smrti. Nakon toga je patrola došla u kuću Mile Stančić. Pošto
su uzeli šta su hteli, istukli su sina Stančićevih a poveli Milivoja Stančića. Ištvan Kiš je nastavio
krvavi pir. Odveo je žandarmerijsku patrolu u kuću Milanovih. Uhapsili su tri brata i sproveli ih u
magacin.
Patrola koju je vodio Janoš Balaž iz Bečeja uhapsila je Dragu Ostojin i bračni par Mrvin i oterala ih u
magacin smrti. Imre Balog iz Novog Sada je u zločinačkom pohodu uhapsio oko 20 Čuružana i
sproveo ih u magacin. Njegov čuruški „kolega” Pal Balog je takođe hapsio i sprovodio meštane na
isto stratište. Između ostalih, zapečatio je sudbinu Radivoja Segedinca.
Vince Nađ je lažno optužio Milivoja Rajkova, Đorđa Vujkova i Slavka Andrića da su četnici i uz pomoć
žandarmerije ih sproveo u magacin iz koga neće izaći. Svoj nacizam je iskazao i posle „racije” kada
se dobrovoljno prijavio u SS trupe. Vinceov sugrađanin Imre Farkaš je sa puškom u ruci aktivno
hapsio Čuružane i sprovodio ih na sabirno mesto – magacin – gde je uzeo udela u mučenjima.
Marton Cipo se za vreme „racije” obukao u uniformu fašističke mađarske vojske i kočoperio po
Čurugu sa šlemom i puškom. U magacine smrti sproveo je Dragu Popov, Branka Segedinca, Tošu
Dolovca, Nedeljka Đorđevića, Milana Lazića i njegovog sina Radivoja. Uhapšene je ostavio krvnicima
u magacinu, a Laziće oterao u opštinu gde ih je bez oklevanja ustrelio. Pet žandara i tri vojnika
odveo je u dom Đorđevića. Noževima su izboli supruga Draginje Đorđević. Još živog čoveka su
odneli u opštinu i dotukli. Cipovim zločinima nema kraja. Na čelu fašističkih zlikovaca upao je u kuću
Stanića. Ocu Sofije Stanić je ispalio metak u stomak, Sofijinu majku ustrelio u grudi, a popadiji
Kostić stavio pušku u usta i pucao. Ništa manji srbomrzac, Jozef Juhas, sproveo je nekoliko ljudi u
magacin smrti. Od sestre ubijenog Živka Katića je uzeo ključ od salaša i zaplenio Katićev imetak.
„Srpske krvi i paprikaša od Srba hoćemo!”
Pošto su za dva dana ubili 60-70 osoba, koje su u izveštaju Odeljenju javne bezbednosti opisali kao
“komuniste koji pružaju otpor”, nacisti su 6. januara počeli da hapse porodice sa decom i
odojčadima. Prostorije opštine nisu mogle da prime sve „komuniste koji pružaju otpor”, pa su
magacini hrane Branka Novakovog-Topalovog, Trive Šeguljeva i Paula Lampela i učionice „Velike
škole” pretvoreni u sabirne logore. Bledi i pretučeni meštani koji nisu mogli da stanu u pomenute
prostorije zatvoreni su u opštinsko dvorište, gde su od straha i hladnoće drhtali pod stražom
razjarenih, pijanih žandara, vojnika i mesnih mađarskih civila. Fašisti su terali Čuružane u
magacinima da kleče i čuče, a muškarce su povremeno mlatili kundacima. Hranu nisu dobijali.
Umesto vode su primoravani da piju vlastitu mokraću. Na putu do magacina ponižavali su i tukli one
koje su kamionima dovozili sa salaša. Neretko su dovezeni bez tople odeće satima stajali licem
prema zidu na hladnoći, a za to vreme su imanja sa kojih su oterani nemilosrdno pljačkana.
Na vrata otvorenih magacina postavljeni su mitraljezi na stolovima. Mada je magacin u centru bio
prepun, stalno su dovodili nove porodice. Uhapšeni civili su prisiljeni da kleče u magacinu Branka
Novakova, a nad njima su se iživljavali batinaši i mučitelji Ileš Sabo-Capar, njegov mlađi brat Peter
Mora, Ferenc Urban, Ištvan Joba, Imre Krekuška, Albert Ferenc i posebno Antal Farkaš. Vojnici su
pomagali mučiteljima da tuku nenaoružane ljude. Mučenju su najviše podvrgnuti opštinski
podbeležnik Vasa Petrović, trgovac Branko Bugarin, opštinski plajaš Ljubomir Kekić, Đorđe
Radosavljević i bračni par Morotvanski. Starac Vasa Katanski je strašno jaukao kada su ga pretukli,
pa mu je prišao Mihalj Molnar i ustrelio ga iz revolvera. Nakon toga je hladnokrvno rekao: „Umirio
sam ga da se ne dere“.
Oko ponoći 6. januara u magacin su došli vojnici sa civilima i oduzeli zatvorenicima novac. Poskidali
su sa mučenika kapute, obuću i bolju odeću po ciči zimi. Za vreme pljačke je obućar Antal Farkaš
neprestano vikao: „Srpske krvi i paprikaša od Srba hoćemo!”
7. januara je nastavljeno mučenje civila kojih je u tom času bilo 400-500 u magacinu Branka
Novakova i oko 300 u magacinu Paula Lampela. Jedan isprebijani zatvorenik se oko pola devet
uveče podigao da se pomokri. Slučajno je dodirnuo drveni potporni stub na kojem je visila
petrolejska lampa, jedino osvetljenje u mučionici. Taj gest nije promakao naoružanom Farkašu koji
je sa ulaza posmatrao pritvoren narod.
„Zašto ne pucaš, zar ne vidiš da se Srbi bune?!” doviknuo je puškomitraljescu Imreu Balogu. Rafali
su počeli da šaraju kroz isprebijane redove Čuružana. Naoružani civili su na znak puškomitraljeza
otvorili vatru iz pušaka. Nad Čurugom se prolomio lelek, ropac i jauci teško ranjenih. Farkaš je
stalno naređivao da se puca. Čurug je ječao i odjekivao od vriske žena i dece, „paklene i strahovite
piske, cike, zapomaganja, urlanja, ropca”, glasova za koje sveštenik Pavle Dožić, odvojen zidom pet
metara od magacina, nije mogao da nađe opisne reči. Nakon pucnjave nastao je jednočasovni
prekid ubijanja tokom koga je neki Mađar naredio preživelima da na mađarskom čitaju „Oče naš” i
pevaju mađarsku himnu. Naišao je mađarski poručnik u pratnji veterinara Imrea Pogača. Na vapaje
preživelih i ranjenih za milost, ledena srca ostala su gluva. Rečeno im je: „Vi ste hteli da se
pobunite“. Kada su otišli ta dvojica preživelima je rečeno da će svako ko iznese 50 leševa biti pušten
u opštinu na legitimisanje i otići kući „ako nije kriv“. Stotinak ljudi je podiglo 50 leševa, po dvojica
su među sobom vukla jedan leš. U opštinu su zaista sprovedeni, ali nisu pušteni. Fašisti naoružani
bajonetima i gvozdenim šipkama upali su u magacin da dotuku polumrtve i žive. Ranjenog Veljka
Čonkića su proburazili bajonetom.
Na zvuk pucnjave u magacinu, komandant vojnog odreda Stepan Laslo dotrčao je usred leleka i
zapomaganja. Naredio je da se obustavi vatra i pozvao komandanta VII pešadijskog puka,
pukovnika Lasla Deaka, koga je obavestio o dešavanjima i zatražio uputstva za dalji postupak.
Odgovor: postupiti prema ranije primljenom naređenju! Iz magacina preko puta opštine kuljala je
krv nesretnih ljudi iza kojih je ostala razbacana odeća i obuća. U ubijanju i mučenju civila posebno
su se istakli Jožef Tapado, Janoš Falfi Karolj, Jožef Šal, kapetan iz Segedina, četni narednik i
komandir mitraljeskog odeljenja Devenji i desetar Lajoš Roža.
Pucnji u magacinu Branka Novakovog bili su znak da se otvori vatra u drugim sabiralištima. Nakon
mitraljiranja u magacinima, koje je trajalo oko pola sata, pred Lampelovim magacinom se zaustavio
kamion. Vojnik je fenjerom osvetljavao put onima koji su iznosili pobijene. Svi koji su davali znake
života ubijeni su revolverom iz neposredne blizine. Kada bi postreljali zatvorene, uvodili su nove
grupe zatvorenika da ih dotuku. Cele noći se kamion vraćao po nove terete pobijenih žrtava „racije”
u Čurugu. Stepan Laslo je za to vreme odjurio za Žabalj, nezadovoljan Deakovim odgovorom. U
Žablju je bezuspešno tražio lični prijem kod komandanta. Preko pomoćnog oficira mu je naređeno
da postupi prema ranije primljenom uputstvu. Vratio se u Čurug i naredio da se poubijaju svi koji su
još živi u magacinima. Nakon toga je hajka na Čuružane proširena na salaše u mestu i oko njega.
Ubijene u magacinu Branka Novakova su oko ponoći počeli da tovare na kola. Nepovređeni Mika
Popov se pravio da je mrtav, ali je Imre Krekuška to shvatio kada je Mika ubačen u kola i usmrtio ga
tupim predmetom. Na putu za Tisu iz kola je pobegao lakše povređeni Živan Popov, jedina osoba
koja je preživela stravu u tom magacinu.
Drvena srca i savest čuruških koljača se posebno istakla kod nekih „junaka“, boraca protiv
neprijatelja „Velike Mađarske“. Komandir segedinskog voda, Jožef Tapado, izveo je iz magacina lepu,
crnomanjastu devojku. Odvukao ju je u svoj stan i silovao, a zatim svojeručno ubio.
Ujutru su opštinski čistači očistili „magacine smrti“ (kako ih je narod nazvao), izneli smrznute lokve
krvi, oprali asfalt i uklonili tragove zločina kakav je retko koji narod doživeo u svojoj istoriji.
Devetogodišnji Petar Kekić preživeo je pokolj u Lampelovom magacinu. Sve koje nisu pokosili
mitraljezima i dotukli tupim oružjem, nacisti su, prema dečakovom svedočenju, odveli u opštinu i
tamo ih ubili. On se jedini spasao iz opštine.
Petog januara stiglo je pismeno upustvo sreskog načelnika Bele Vukovarija broj 69/adm. sa
sledećim uputstvima: „Pozivam predstavništvo da neizostavno izvrši popis stanovništva na salašima
tako zvanih opštinskih ritskih zemljišta i popis meni u datom roku podnesete… One koji pripadaju
srpskoj narodnosti bez razlike stavljam pod postupak internacije.“ „Bez razlike“ se odnosi na pol i
starost – još jedna potvrda genocidne namere sreskog načelnika, njegovih nadređenih i podređenih
saradnika!
Vojska i žandarmerija su blokirale mesto da niko ne može da ga napusti osim patrolnih grupa koje
je organizovao odbor za sprovođenje „racije“. Patrole su organizovane zarad hapšenja i sprovođenja
u opštinu vlasnika salaša i njihovih porodica, ali su neretko pod vidom premetačina terali ljude u
seoska dvorišta i na tavane i tamo ih ustrelili. Patrole su sa spiskovima u rukama zaređale po
čuruškim salašima od 6. do 10. januara. Prema napisu jednog autora „mnogi do juče naizgled mirni
i radni meštani – Mađari, pretvorili su se u zveri“. Po svemu što je o njemu napisano, januarsko
krvoproliće liči na krvavi pir raspomamljenih, krvožednih, gramzivih zveri u ljudskom obliku. U
Čurugu su se lokalni Mađari nametali kao „organizatori“ premetačina po srpskim kućama.
Gramzivost kakva se retko pamti u istoriji ljudskog roda glavni je motiv ubistva čitavih porodica.
Laslo Ereš je savetovao pojedinim patrolama: „Kupite samo bolje gazde da im kuće ostanu prazne“.
Kada su kuće ispražnjene usledila je besomučna pljačka.
Patrola, koju su činili dvojica honvedskih oficira i četvorica vojnika predvođenih Vilmošem Stehom i
Stjepanom Haringom, upala je oko devet časova ujutru na salaš Joce Rajkova i uhapsila Radu
Vlaškog, njegovu suprugu Miladinku i petogodišnju Maru, Miladinkinu sestričinu. Uhapšene su
poterali do salaša Nenada Tucakova. Salaši su se nalazili u blizini Gospođinaca. Supružnike Tucakov i
njihovog sina Trivu su proburazili bajonetima pred salašem zato što nisu hteli da pođu, a ostale
ukućane naterali da leševe ubijenih natovare na saonice. Preostalu braću Tucakov, Voju i Milorada,
Nenadovu snahu Lenku i malog Ivicu iz Beograda su poterali prema Jegrički. Lenka je vodila za ruku
Ivicu, sinovca Nenada Tucakova, koga je otac poslao bratu na salaš verujući da je tu sigurniji nego u
velikom gradu. Prestravljeno dete gledalo je ubijenog strica, strinu i brata od strica pre nego što su
njihova tela zajedno sa saonicama bacili u poluzaleđenu Jegričku, a zatim naterali kundacima žive
Tucakove i porodicu Vlaški da po dvoje skoče u reku. Dok su se žrtve u reci borile za život zveri u
ljudskom obliku su se zabavljale gađajući ih iz pušaka kao da love divlje patke. Na taj način su
istrebljene porodice Tucakov i Vlaški!
Patrola je zatim došla na salaš Veselina Novakovog-Topalovog. Kraj salaša su na đubrištu bez griže
savesti ubili domaćina, njegovu suprugu Julku i kćerku Stanu. Na salašu Sekule Babića su saterali
domaćina uza zid i ispitivali komšiju Mađara o njegovom vladanju. Pošto komšija nije rekao ništa
loše fašisti su zapretili Babiću da mu deca za dve nedelje nauče mađarski i da svi pređu u katoličku
veroispovest, u protivnom biće ubijeni kada patrola ponovo naiđe.
Fašisti Ignac Brašnjo, Maćašev Kiralj, Imre Dudaš i Šandor Balog su krenuli na salaše naoružani
puškama i upali na posed Milivoja Milića. Stariji bračni par Milić su doterali do „Mrtve Tise“ u potezu
„Boronj“, gde su ih ubili i bacili pod led! Leševi dvoje ljudi su pronađeni na proleće kada se led
otopio.
Patrola sastavljena od Ferenca Alberta, Ferenca Varge, Ileša Saboa-Capara, Ferenca I. Varge,
Daniela Bahmana i Petera Belaia došla je do Joce Stojkova. Domaćina su poterali prema opštini, a
prethodno premetnuli sve po kući i prisvojili ženski ručni sat i malu ušteđevinu od 8 penga.
Nedaleko od kuće pucali su Joci u glavu i ostavili ga na ulici. Komšije su ranjenog Jocu prenele kući,
ali su fašisti sutradan došli i dotukli ga.
Retko ko je od lokalnih Mađara ostao tih januarskih dana kod kuće. Primamljeni mogućnošću da se
napljačkaju bez ikakvih zakonskih sankcija, okupljali su se u centru i opštini vrebajući povoljnu
priliku da krenu sa nekom vojnom patrolom. Ledenih srca, bez samilosti prema bilo kome, utrkivali
su se u grabljenju dragocenosti. Sve što se moglo opljačkati je odneseno: stoka i nepokretnosti,
posebno nameštaj i posteljina.
Šestog januara naoružani Daniel Bahman, Peter Belai i fašistički žandar banuli su u kuću Bogoljuba
Tapavice. Sina jedinca su oterali na tavan da „pretresu“ tu prostoriju u navodnoj potrazi za oružjem
i skrivenim „četnicima“. Bahman i Belai su dobro poznavali porodicu. Na tavanu su ustrelili Cvetu,
zatim sišli i rekli roditeljima da je ubijen. Ojađeni starci su spustili sina u sobu i pripremili ga za
sahranu ne znajući za unapred smišljen plan o ledenoj grobnici. Cveta je ostao u kući do sturadan
kada su po njega došla kola u koja su ga ubacili i prekrili slamom da se ne vidi šta voze na reku.
Šestog januara oko 14 časova ubice Vrecke i Adamke su uhapsili Velinku Dolovac. Nekim čudom je
preživela pokolj i videla uhapšene ljude u učionicama osnovne škole u centru Čuruga. Naterani su da
kleče prema istom modelu koji je kasnije primenjen u Novom Sadu. Lica žena, dece i muškaraca
preplavile su modrice. Penzionisanom učitelju Isi Davidovcu je policajac Miša Molnar počupao
brkove, a Hortijevi „hrabri vojnici“ mu bajonetom odsekli uši, pa je učiteljeva krv šiknula po učionici.
Jedan vojnik je ušao i naočigled svih silovao 17-godišnju Bebu Mrazavčev. Dok se iživljavao nad
nemoćnom devojkom „junaci“ su uperenim puškama pretili „četnicima“ na kolenima.
Osmog januara su čuruški meštani Marton Cipo i Adam Ivanić ušli u kuću Mikice Stojkova, koji je
pre „racije“ pobegao u Banat. Tražili su sina Jocu. Za domaćina nisu pitali, iako nisu znali da je
pobegao. Zapretili su Jocinoj babi da im preda kamdžiju kojom su vezali i poterali Jocu do kuće
Stevana Tulenčića. Stevan i Joca su klecali pod udarcima kundaka pre nego što su na njih otvorili
vatru. Jocu su ubili na licu mesta, a Stevana teško ranili. Zločinci su naredili Stevinom stricu Peri da
dotera kola i utovari nesretne ljude. Kada su kola stigla u opštinsko dvorište bacili su obojicu kraj
drugih leševa, pa su nacisti dotukli još živog Stevu!
Odmah iza podneva dva vojnika predvođena električarem Đulom Molnarom banula su na salaš
porodice Radišić. Kuću su pretresli po uobičajenoj proceduri. Nisu našli ništa sumnjivo. Boška
Radišića su isterali u dvorište i pucali mu u nogu. Učinili su to da bi se iživljavali i pred smrt naneli
čoveku što više patnje. Ranjenog Boška su oterali na đubrište i sa dva hica ustrelili. Jedan od ubica
je ušao u sobu, svukao ponjavicu sa kreveta i zabranio ukućanima da izlaze. Boško Radišić je ležao
na đubrištu do 9. januara, kada su došla kola i odvezla ga na Tisu. Bačen je pod led!
Vojni kamioni i zaprežna kola, nasilno mobilisana da uklanjaju leševe, vraćali su se sa Tise u Čurug
u kome je prestajao život. Izgaženo još od ulaska okupatora, mesto je sistematski uništavano iz
čiste obesti, mržnje i gramzivosti. U čuruškoj školi su za to vreme mađarski vojnici, agenti i civili
tukli i mučili zatočenike u pet školskih prostorija. Skretničara železničke stanice su doterali u školu
sa suprugom i tri sina. Na vratima hodnika su ih ubili, a zatim dograbili mrtve Stepanove za ruke i
noge i kao drvena debla izbacili u školsko dvorište. Apotekara Petra Davidovca i fijakeristu Stevana
Mačkića su ostavili polumtrve da umiru posle zlostavljanja.
Opštinsko zdanje u Čurugu je središte u kome je „odbor za raciju“ smišljao genocid. U tu zgradu su
sakupljani leševi stanovnika ubijenih u samom mestu, a neki uhapšeni su dovedeni pred opštinski
odbor i „odbor za raciju“ na ispitivanje. Dva dana pre „racije“ u opštinsku šupu je zatvoren od
mučenja onesvešćeni Mladen Panić. U šupi je došao svesti i video dve mrtve okrvavljene žrtve pored
sebe. Policajac Varga je izjavio da će mrtve odneti na Tisu kada se nakupi dovoljan broj.
Od 4. do 10. januara u čuruškoj opštini, školi i magacinima stotine ljudi je tragično završilo život u
jednom od najstrašnijih genocida koje su jedno mesto i jedan narod ikada doživeli! Najzaposleniji u
„čišćenju terena“ bili su čuruški civili: Lajos Sabo-Capar, Ištvan Sabo-Capar, Janoš Roža, Ferenc
Albert, Lajoš Pap, Antal Farkaš i Adam Ivanić. Njihov se „posao“ sastojao u tome da uhapšene u
grupama po troje do šestoro uvode u plajašku sobu na „saslušanje“. Prilikom izlaska iz sobe kraj
vrata od dvorišta su meštanin Andraš Kantor i vojnik batinama udarali žrtve po glavi. U kotlovima u
dvorištu kuvao se rum koji se tih hladnih dana obilno trošio za „zagrevanje“ nacista da istraju na
poslu etničkog čišćenja. U opštni su ubili apotekara Milana Srećkova, trgovca Ladislava Kona i Franju
Fišera. U „plajaškoj sobi“ su organizovani mesni fašisti, među kojima Mihalj Fazekaš, Elek Kovač i
Peter Teleki, toljagama i sekirama cele noći ubijali ljude koje su čuvali vojnici. Kako je koji od
privedenih izguran iz sobe u dvorište, dva batinaša su ga umlatila toljagama. Kod kola ih je čekala
grupa civila da ubaci umlaćene, a druga grupa civila je posipala pesak na lokve krvi pred plajaškom
sobom da zatru tragove zločina. Kada je Peter Teleki otišao da se požali opštinskom beležniku da su
se on i njegovi saučesnici premorili od ubijanja sekirom i toljagom, dobio je prekoran odgovor:
„Kako se ne stidite, zar niste Mađari?“ „Postiđeni Mađari“ su potom nastavili da ubijaju preostalih
oko 170 Čuružana.
Jedan od „postiđenih“, Elek Kovač, posebno je uživao da se sadistički iživljava nad žrtvama
genocidne „racije“. Po ciči zimi je na obali Tise testerisao žene sa kojih je strgnuta odeća. Na užasne
jauke je sa osmehom ironično komentarisao: „Ne plačite, polako će Elek-bači“ („Ne plačite, polako
će čika Elek“). U njegovu „specijalnost“ spada i to da je ranjene i bajonetom probodene žive žrtve
bacio pod led!
Doktora Đorđa Jovanovića, poznatog po tome što je besplatno lečio sirotinju, presekli su „prekačom“
(testerom). Iz utrobe Ružice Davidovac mučitelji su izvadili živo nerođeno dete. Jednog člana
porodice Đurđev su pred kućom proburazili bajonetom. Iz kuće Kalenića odveli su Vladu i njegovu
suprugu, a malo dete nisu videli, pa je pukim čudom preživelo pokolj. Iz porodice apotekara
Davidovca preživela je nekim čudom samo jedna starica. Milenu Bajšanski su pokupili sa ulice kada
je krenula u nabavku za troje dece koje je ostavila kod kuće. Posebnu surovost podivljale fašističke
zveri su počinile nad 14-mesečnim Vladimirom Radosavljevim. Dete su ščepali za noge i udarali mu
glavu o banderu dok nisu prosuli mozak.
U težnji da ne zaborave nijednog neprijatelja velikomađarske fašističke države iz novosadske
„Armije“ su 20. januara dovukli trojicu koviljskih diverzanata: Stevana Subića, Uroša i Stevana
Vukova i dvojicu iz Novog Sada: Stevana Nikoletića i Radivoja Milina-Kairca. Istog dana su u
opustelom Čurugu javno streljali svu petoricu i Milana Živkovića.
Žabaljski pogrom
Veliki župan Bačbodroške županije Leo Deak i njegovi potčinjeni stigli su u Žabalj 5. januara.
Nekoliko desetina Čuružana je ubijeno do njihovog dolaska. U žabaljskoj opštini su obavljene
konsultacije. Župan je podržao preduzete mere na terenu. Sutradan je stigao komandant V armije,
general-lajtnant Cajdner, komandant „operaija” u južnoj Bačkoj. Obrazovan je žabaljski odbor za
sprovođenje „racije” u sastavu: Ferenc Kelemen, Tibor Keri, Reže Rot, Anton Flegel, rimokatolički
sveštenik Hipehen, mesni trgovac Behard i Behardove kćeri Babika i Hedviga. Vojne starešine
Hortijeve vojske su podstrekivale članove odbora da sprovedu hapšenje žabaljskih Srba i Jevreja,
iako su mnogi već bili zatovreni u opštinsku zgradu. U sprovođenju genocidne „racije“ istakli su se
Johan Baumgartner, Šandor Tarik, detektiv novosadske „Armije“ Biksadi, Vida Berček, Maćaš Fišer,
Anton Kapes i žabaljski Nemci: Ajler, Jakob Aman, Johan Arnold, Jožika Baor, Mihalj Baumgartner,
Joža (Jaša) Bem, Leopold Bernhard, Mihalj Gruber, Filip Distl, Jakob Eksmajer, Jožef Eksmajer,
Sepika Kapes, Jožika Kviring, Jakob Keler, Palika Kister, Krumpner, Mihajlo Kremer, Jaša Merš, Jaša
Mecinger, Lujza Mušung, Andraš Ofenbaher, Adam, Pera i Franc Simon, Sepika Takač, Jakob Fišler,
Dobroslav Frank, Stevan Hil, Filip Špeg i Franc Šuster.
Masovna hapšenja su započela istog dana kada je pokolj počeo u Čurugu – 4. januara. Hapšenja i
ubistva u Žablju tekli su celih pet dana, a zatim je „operaija” nastavljena pojedinačnim likvidacijama
meštana. Uhapšene porodice su zatvorene u prostorije opštine, a pojedini meštani odmah uvedeni u
policijsku sobu na „saslušanje”. Na putu za zatvore sve žrtve su istučene i opljačkane. Neki su
zatvoreni u opštinsku staju za mučenje. Pojedini nisu izašli sa „saslušanja” pošto su ih u policijskim
sobama ubili motkama i kundacima. Veliki župan je prošao kroz hodnik opštine i video masu
uhapšenih meštana kraj kojih je „stražario” žandar. U izvorima koji opisuju strašne scene ne može
se pročitati ni trag ijedne ljudske emocije mađarskih fašista!
Žandarmerijski pukovnik Vilmoš Šelei, komandant žandarmerijskog okruga u Segedinu, obaveštavao
je Deaka o stanju na terenu. Izveštaj oslikava lažno stanje prema kojem su navodni „naoružani ljudi
u Čurugu napali žandarme”, u mestu se još vode borbe a okolni salaši gore. Veran sprovodilac
genocida je i Šeleiev pomagač, potpukovnik Geza Batori, komandant žandarmerijskog odseka za
južnu Bačku.
Petog januara je patrola predvođena Mihaljem Kalapošem uhapsila žabaljskog lekara doktora
Desančića Jankova i ugledne žabaljske zanatlije: suprugu Joce Grosa, njenog ujaka Kostu Marića,
Tošu Angelića, Isu Kapetanova, Živka Brankova i druge. Potrpali su ih u vojni kamion i odvezli u
okolinu Đurđeva. Doktora Desančića i dvojicu uhapšenih su na napuštenom salašu zverski
zlostavljali i potom ubili u blizini đurđevačkog groblja. Grozote mučenja kojima je doktor podvrgnut
nadmašuju najcrnji horor: prednji zubi izbijeni, nos spljošten od premlaćivanja, desno uho i četiri
prsta desne ruke odsečeni. U rebra su ga probadali tupim oruđem. U predelu karlice je bio krvav a
odeća raskopčana – verovatno su ga kastrirali. Nacistima se žurilo da obezglave srpski narod tako
što će pobiti njegovu inteligenciju i talentovane pojedince.
Branu Živkova i Jocu Kapelina su odvezli u Mošorin i ubijali na najzverskiji način. Mihalj Kalapoš i
njegovu saučesnici su varvarski ubili i Miloša Stefanova i Živu Drakulića. Većina drugih stradalnika
usmrćena je na nasipu rečice Jegričke iznad njenog ušća u Tisu. Patrolu Mihalja Kalapoša sačinjavali
su krvnici Kelemen Ferenc, Peter Rastik, Đorđe Hološi i Janoš Kalapoš. Ti zločinci su privodili
stanovnike Žablja u staju žabaljske opštine, gde su ih u mukama ubijali. Nisu poštedeli ni najmlađe.
Šestog januara iz Novog Sada je doveden i ubijen Jene Najman. Sa njim su iz „Armije“ (današnje
strelište garnizona kod Riblje pijace) dovezli devetoricu ranije uhapšenih ljudi: diverzante Đorđa
Divnina i Simu Bulića iz Žablja, Emila Gostojića (iz Đurđeva), Velimira Zlokolicu, Živka Ilića,
Svetozara Divnina, Uroša Divnina, Branka Živkovića i Radu Zlokolicu. 7. januara su ih poveli na
streljanje sa uhvaćenim borcima Šajkaškog odreda: Vladom Mušickim, Stevanom Solarićem,
Stevanom Gerićem, Miloradom Vezilićem i Stevanom Petrovićem. Tokom pretresa mesta uhvatili su
još tri pripadnika odreda: Milana Uroševa, Svetozara Radina i Gavru Pustajića. Svi su javno streljani
7. januara.
Sedmog januara ubijen je Andrija Gros iz Žablja. Ubijeni su i Ileš i Jolan koje su, da bi im zatrli trag,
dovezli iz Bečeja na žabaljsko stratište. Iz Subotice su dovezli krojača Iliju Rozenfelda, ratnog
invalida i usmrtili ga u Žablju. Istog dana su mađarski borci protiv „partizana“, predvođeni Palom
Bujdošoom, uhapsili i oterali u opštinu Đuru Stojanova, Jocu Savina, Zdravka i Milovana Čonkića,
Stevana Zlokolicu, Rajka Papića, Đorđa i Milana Radojčine. Braću Radojčin i mladića Čonkića su
zverski mučili parajući im tela. Od pojasa do iznad srca su ih prosekli i ušili debelim kanapom za
pređe. Devetog januara su naredili Iliji Radojčinu, ocu braće Radojčin, da kolima dođe pred opštinu.
U kola su ubacili leševe Milenka Čonkića, braće Radojčin i jedan koji se nije mogao prepoznati.
Meštanin Talo Jožef igrao je ulogu potkazivača. Uz pomoć okupatorskih žandara sproveo je u opštinu
Mariju Češljar i druge građane, koji su tamo izloženi najgorim brutalnostima pre nego što su
odvezeni na Tisu. Poduži je spisak članova porodice Češljar koji su istrebljeni u „raciji“ u Žablju!
Meštanin Đura Balint upao je u kuću Milana Ilića. Gole i bose Iliće je isterao na sneg optužujući ih da
su komunisti.
„Bitka protiv četnika” u Žablju i okolini opustela je mnoge salaše. Jedva da je koji dimnjak
pokazivao da je ponegde neko ostao u životu. Niko nije mogao da uđe ni
izađe iz mesta. Vojnici i naoružani civili su zaređali po salašima koje su prethodno opkoljavali da
niko ne pobegne, a zatim u genocidnom pohodu izvlačili iz kuća ljude koje su terali u žabaljsku
opštinu, na Tisu, ili neki kanal u ritu gde su ubijeni i ostavljeni među dudovima i bagrenjem „kao
grupe mučenika uzdignutih ruku prema nebu”, kako je slikovito opisao preživeli borac Šajkaškog
odreda. Mukom stečena imovina je opljačkana i razneta.
Prema iskazima svedoka, krvnici su batinali motkama i kundacima. U isledničkim sobama se neki
leševi od mučenja nisu mogli prepoznati. Mlaćenje Žabaljaca odvijalo se tako što su na smenu tukli
ljude, žene i decu dok ne padnu na pod, a onda ih gazili, vukli za kose i udarali im glave o zemlju i
zid. Iz novosadskog mučilišta „Armija” su detektivi doneli ono što su nazivali „igračke” – sprave za
čupanje – kojima su ženama čupali dojke a muškarcima zavrtali mošnice. Svaka žrtva koja je vikala
od bola dobijala je jake udarce u glavu. U staji su, uz pomenuti arsenal za mučenje, upotrebljavali
pendreke, bikače i gazili po zatvorenim porodicama. Da li je igde u istoriji poznat takav metod
mrcvarenja nemoćnih ljudi? Da li treba spominjati da su neke žene silovane i potom odmah ubijene?
Svaki (ne)zamisliv zločin i zverstvo događali su se u Žablju za vreme vladavine Hortijeve Mađarske.
Ferenc Olman je upadao sa okupatorskim žandarima u srpske domove i odvajao one koje je osudio
na smrt. Njegovom zaslugom je ubijena porodica Save Jurišina. Ištvan Bukta je vodio žandare da
hapse nedužne. Posebno se istakao u hapšenju osmočlane porodice Berić, koja je kasnije ubijena
kod “Crne ćuprije”. Pre žabaljskog pogroma Bukta se istakao u mučenju čuruških žena i omladine u
tamošnjoj opštini. Za izbacivanje leševa pobijenih Čuružana na Tisu dobio je kao nagradu krmaču i
šestoro prasadi koje su fašisti opljačkali od Save Jurišina. U hapšenjima se istakla i patrola
predvođena Ištvanom Novakom, koji je „bacio oko” na imovinu nekih Srba.
Iz Žablja su kamioni prepuni zatvorenika išli na Tisu u određenim vremenskim razmacima. U opštini
i staji su uhvaćeni meštani prozivani i vezivani pre nego što su potrpani u kamione i autobuse.
Prilikom vezivanja skidali su im prstenje i bolju odeću. Kada su se vraćali do staje u opštinskom
dvorištu, naoružani žandari, civili i vojnici su utovarivali tridesetak novih žrtava. Ulicom u pravcu
Tise je svaki transport uhvaćenih u „raciji” odlazio na mesto krvavog zločina predvođen jednim
tenkom (kao da se ide u tešku bitku). Na ivici dolme su sprovodioci završavali započeti genocid.
Niko od uhvaćenih nije znao kuda ih voze u zimskim noćima zavejanim krupnim januarskim
snegom. Kamioni su se zaustavljali kraj malog mosta preko Jegričke na putu Žabalj-Petrovgrad. Pre
rata je most nazvan „Crna ćuprija”, kao da je nečija crna slutnja predskazivala crne januarske dane.
Kada su kamioni stali ispred ćuprije, fašisti su izbacivali ogoljene, pretučene ljude, žene i decu
povezane žicom i konopcima. Padinu pokrivenu belim pokrivačem osvetljavali su farovi kamiona iz
kojih se putem čuo jauk, plač i žamor koji nikog od izvršilaca nije uzrujavao. Na nasipu su čekali
mitraljezi ukopani u sneg. Žandari, vojnici i civili su žurno naterivali prestravljene, promrzle i gladne
ljude da priđu vodi koja je čekala kao otvorena ledena raka! U jednoj grupi od 24 uhapšenika zatekli
su se Nikola Apić, Sima Dunđerski i Voja Šikoparija, koje su istovarili između „Tapavičke rampe“ i
čuvarnice kod pete rampe. Mile Čonkić je sproveden sa starcem Vladom Uzelcem. Starca koji se
teže kretao ubio je Janoš Pusti, pripadnik 20/I bataljona honveda. Uz ivicu rampe su žrtve morale
da posedaju, a iza njihovih leđa su se postrojavali vojnici. Razlegao se povik Petera Rastike na
mađarskom: „Šta čekate, zašto ne pucate?!”
Na obali Jegričke se prolomio užasan jauk i vrisak žrtava, posebno dece. Mile Čonkić se srušio na
snežno tlo i preko njega su pali leševi ubijenih i teško ranjena Vida Tomić. Beli tepih se možda baš
tada crveneo od krvi Avramova, Anđelića, Aleksijevića, Antića, Apića, Bajića, Beljina, Borđina,
Bosića, Vajsovih, Vajdića i Vargića, Vezilića, Viteza, Vlaovića, Gerića, Gostojića, Grbića, Grosovih,
Grujića… Nikola Apić, Voja Šikoparija i Sima Dunđerski su uspeli da se spuste sa rampe uz dolmu i
da se pritaje…
„Konačno rešenje” za Temerin
Duh fašističke mržnje, revizionizma i antisemitizma nije napuštao Temerin. Lokalni fašisti su sakupili
povratnike iz Srbije u opštinu i uveče ih utovarili na kamion. Temerincima za likvidaciju pridružili su
trgovca Mirka Gusmana iz Sombora (rođenog u Temerinu). Jevrejima koje nisu zatekli kod kuće
žandari i opštinski službenici Erhard i Bodi su poslali telegrame da se hitno vrate i jave u opštinu.
Telegrami su poslati sa potpisima rođaka. Iz Temerina su deportovani i nejevrejski „nepoželjni
elementi” čija je „krivica” veroispovest ili antifašistički stav.
Hladnog 9. januara 1942. u Temerinu je sprovedeno „konačno rešenje”. U kamion su potrpane
porodice Barkanj, Vidrih, Gusman, Kohut, Mesaroš, Rajner, Horak, Trajer, Cilcer, Šlezinger i
Šosberger. Mesto je etnički očišćeno od jevrejskih porodica i pojedinaca: 70-godišnjeg Pepija Milera,
50-godišnjeg Jenea Cerea, 39-godišnjeg Karla Štajnera i Hanike Holcer. Kamion ih je dovezao do
Žablja, a onda krenuo trasom do „Crne ćuprije” na obalu natopljenu krvlju žabaljskih žrtava
Holokausta. Šta li su bile poslednje misli Temerinaca koji su preživeli golgote izgona, a sada ih je
kamion vozio u nepoznatom pravcu, pravcu koji danas znamo kuda vodi – na gubilište – gde su
ubijeni i Žabaljci Dušan Basta, Malvin Gere, Ladislav Najberger i porodica Morgenštern.
Na obali Tise su ustrelili i bacili pod led porodicu Dujmović i temerinske Jevreje. Do današnjih dana
ostao je nepoznat identitet devetogodišnje devojčice, koja se verovatno zatekla u Temerinu zbog
nečije nade da su ruralni „južni krajevi” sigurna luka u odnosu na centralnu Mađarsku. Ledena rečna
grobnica je završni čin njenog i stradanja hiljada drugih ljudi. Devetog januara 1942. u delo je
sprovedeno „konačno rešenje” za jedno mesto u „Velikoj Mađarskoj”. Prvi put je istrebljena jedna
etnička grupa u jednom delu te države.
Sejanje smrti u Mošorinu
Brižljivom pripremanju mošorinskog pokolja pristupio je fašistički opštinski beležnik Jožef Konkolj uz
zdušnu duhovnu pomoć i blagoslov Ištvana Keveša, rimokatoličkog sveštenika i policijsku podršku
narednika Jožefa Silaka. Genocidnom triu pridružila se plejada zločinaca koji su jedva dočekali
priliku da nanesu zlo nemađarskom stanovništvu. Saizvršilac zlodela je četa od 150 honveda koji su
na pravoslavni Božić posejali smrt u Mošorinu.
Jožef Konkolj se postarao da već u decembru 1941. osudi na smrt sprske učitelje, protu Vlaškalića i
Francisku Jakobec. U aktu 18/1941, upućenom 2. decembra sreskom načelniku u Titelu, Konkolj
podnosi izveštaj o učiteljima i traži njihovu smenu. Nedugo potom u aktu 21/1941, piše doktoru
Balintu Ferencu da su prota Svetozar Vlaškalić i Franciska Jakobec „nepouzdani“. Aktivnosti u
pripremanju „racije“ kruniše dopisom od 20. decembra u kojem piše o „ispadima rodoljuba u hataru
opštine Mošorin“ (akt broj 36/1941) .
Katoličkog sveštenika Ištvana Keveša posetili su 23. decembra policijski narednik i opštinski
beležnik, vodnik žandarmerije Mihalj Buš i opštinski činovnici Jožef Vlašić i Đerđ Palfi. Svita civilnih
organa vlasti donela je svešteniku dopis pete Segedinske honvedske armijske komande koja traži
hitan izveštaj o tome da li u mošorinskoj opštini postoje lica protivna mađarskom državnom
poretku. Akt najviše vojne komande, koja je učestvovala u „čišćenju terena“, dokazuje da je ubistvo
civilnog stanovništva pripremano nevezano za sukob sa Šajkaškim odredom i postojanjem partizana
u Šajkaškoj. Sukob sa partizanima je uzet kao nemušto prikrivanje stvarne genocidne namere
mađarskog okupatora.
Na Konkoljev zahtev da se uvedu mere opreza „zbog ispada rodoljuba“, sreski načelnik donosi
odluku broj 100/1941 o merama protiv komunista i pretnje smrću za pomaganje istima. Odluku
donetu 24. decembra, pred katolički Božić, dopunjava aktom 99/1941, kojim traži hitan popis bivših
aktivnih oficira i podoficira Jugoslovenske armije. Jasno da nije reč o merama protiv komunista,
nego je pravi cilj istrebiti srpske rodoljube i nenaoružano civilno stanovništvo. U Mošorinu se već
tada čuju glasine da će Srbi imati „crn i krvav Božić“.
Kako bi učvrstili položaj za što učinkovitiju „raciju“, zločinačka družina smenjuje predsednika opštine
Antala Žomborija. Iako postavljen od strane okupatora, Žombori nije ulivao poverenje kao čovek
koji može sa sigurnošću da počini takvo nedelo. Na čelo opštine postavljen je zlikovac Andraš Silak,
rođeni brat narednika policije. Dok sreski načelnik titelski sastavlja naloge za preduzimanje mera
protiv „komunista“, policijski narednik Jožef Silak pred Božić odlazi u Novi Sad i sastaje se sa
poručnikom Šalaijem u kasarni 16. pograničnog bataljona. Šalaji će komandovati četom lovaca koja
će počiniti pokolj u Mošorinu. Lako je uočljiv komandni lanac pripremane „racije“ u Mošorinu.
Opštinski policijski narednik unapred zna izvršitelje, a za to vreme civilna vlast očekuje preko
sreskog načelnika uputstva i nalog viših vlasti koje će pružiti legitimitet i legalitet ubijanju. Osim
toga, u Šalaijevom štabu smestili su se pripadnici Mađarske vojne komande i kontrašpijunaže, koji
učestvuju u svim aspektima priprema i izvođenja genocida nad šajkaškim stanovništvom. Iz svega
toga jasno se uočava da su glavne konce u genocidu nad južnom Bačkom vukli najviši organi vojne i
političke vlasti tadašnje mađarske države.
Konačan spisak Srba i Jevreja za likvidaciju utvrđen je u periodu od 27. do 31. decembra – dokaz
više da su planovi za uništenje stanovništva postojali pre puškaranja između šačice partizana i
okupatorskih snaga. U sastavljanju spiska zločinačkoj družini se pridružio opštinski podbeležnik
Imre Meneši i činovnik Jožef Keresturi. Kolektivno planiranje genocida u Mošorinu po svemu
odgovara definiciji Konvencije Ujedinjenih nacija. U zverstvima tokom „racije“ mošorinski krvoloci
nisu zaostajali po strahotama počinjenim u drugim šajkaškim mestima.
Pogrom je započeo tačno 6. januara, kada su u Šajkaš odvedeni prota Vlaškalić i njegova služavka
Franciska Jakobec. Protu su dva nemačka nacista ubila na njivi, a Franciska Jakobec je saonicama
odvezena sa stanovnicima Šajkaša na obalu reke.
Kada je palo veče 8. januara 1942, žandari i vojnici predvođeni naoružanim meštanima Mađarima
otpočeli su masovno hapšenje Mošorinaca. Iako nigde u Šajkaškoj nije bilo mogućno utvrditi
identitet vojnih oficira koji su okrvavili čin u „raciji“, to je pošlo za rukom posleratnim vlastima u
Mošorinu zbog obimne sačuvane dokumentacije. Stoga zločinci nakon nedela nisu uspeli da se
sakriju u opskurnost posleratnog haosa. Odeljenjima za hapšenje i likvidaciju Mošorinaca nadređen
je bio poručnik Ištvan Šalai, komandir 16. pograničnog bataljona lovaca. Po komandnoj
odgovornosti sledili su artiljerijski zastavnik Laslo Dudaš, zastavnik inženjer Imre Kovač, narednik
Janoš Šomođi, kaplar Nandor Frajburger-Sabadvari i gefrajter Ištvan Purucki. Ustanovljen je
identitet nekih vojnika, pa u izvršitelje mošorinske „racije“ spadaju: Marton Kalmar, Ferenc Kiš,
Maćaš Zenge-Zahora, Balin Kutalok, Nandor Teteši i Ištvan Šandor.
Uhapšeni Mošorinci su dovedeni u opštinsku policijsku sobu da daju lične podatke. Zatim su doterani
u sobu predsednika opštine, gde su morali da kleče i gledaju u zid. Neki su odvedeni i više se nisu
vratili, drugi su vraćeni isprebijani, a treći tek uvođeni. U „plajaškoj sobi“ su mrcvarili pendrecima
Marka Subotina. Mlatili su ga po rukama i naterali da izranavljene ruke drži pored usijane peći. Kao
da taj nesnošljiv bol nije dovoljan, bacili su ga na zemlju, gazili i šutirali.
Priveli su Đerđa Jakobeca. Preživeo je pogrom i posle rata sa drugim svedocima posvedočio o
grozotama i zverstvima kakva ne pamti ljudski um.
Jelica Dejanović je ubijena u školskom dvorištu. Maloletne unuke Radovana i Milice Belocić su
streljali iz pušaka u opštinskoj šupi. Najveći broj zločina u šupi počinjen je sekirama kojima su
odsecali i drvenom toljagom kojom su razmrskali glave žrtava. Na kraju toljage nalazio se klin
pričvršćen o gvozdenu kolsku kapislu. Nekoj deci su glave razbili o panj i zid. Druge žrtve su pobili
cepanicama i maljevima. Posle „racije“ u šupi su zaostale tri muške glave kao svedočanstvo užasa
koji je tu počinjen.
Žandari su ka opštini poveli starca Savu Ranisavljeva, ali nisu imali strpljenja da ga doteraju do
same zgrade. Ubili su ga na ulici. Na isti način su ubili Novaka Tubića, a teško ranili Miku Jovanovića,
padavičara. Miku su dovukli do šupe i tu ga dokrajčili.
Iz kuće Marića ubili su Mariju čiji se suprug Miloš nalazio u Banatu i preživeo pogrom. Dva sina
Marićevih su mobilisana u fašističku vojsku, a dve kćeri su preživele „raciju“ i kasnije prebegle u
Banat.
Nekoliko Roma je ubijeno na takozvanom „konjskom groblju“. Ubijena je jedna osmočlana porodica:
majka sa sedmoro male dece.
Devetog januara ujutru stigla su dva kamiona sa uhapšenim stanovnicima Šajkaša i drugih mesta.
Od lokalnih seljaka su fašisti oduzeli 16 saonica na koje su posadili po dvoje dovedenih. Vlasnicma
saonica, Srbima, dopustili su da teraju uhapšene. Vezane i pod jakom stražom (kao da su mogli na
bilo koji način da se odupru vajnim „junacima“ i „ratnicima“), seljane Šajkaša do Tise je doterao
Peter Balaž. Egzekutorska kolona na čijem čelu je išao vojni automobil sa mađarskim oficirom
zaustavila se pod dolmom. Uhapšeni su oterani na obalu i ubijeni jednim plotunom. Ranjenici su
dokusureni pojedinačnim ispaljivanjem metka u glavu. Leševi su bačeni pod led.
Za mošorinske žrtve „racije“ fašisti su odredili mađarske kočijaše, a vlasnike saonica, Srbe, zatvorili
u opštinsku staju. Na putu do Tise vojnici i meštani su skinuli odela sa uhapšenih. Na obali su ih
ubili iz mitraljeza i pušaka.
Domaći Mađari odabrali su za pljačku porodicu Ristin. Na salaš su upali 15. januara Janoš Rideg,
Peter Balaž i Đerđ Palfi. Živana, Slavnu i Ilinku su uhapsili, a njihovom komšiji Jefti Milanovu naredili
da upregne konje u saonice. Na obali Tise su uhapšene skinuli sa saonica i ustrelili. Sutradan su
došli na salaš i opljačkali ga. Činjenica da su ubili malu Ilinku jasno ukazuje na pljačkaške namere
zločinaca. Da je dete ostalo u životu polagalo bi zakonska prava da nasledi imanje i – makar
formalno – da ga zadrži ili eventualno zatraži odštetu od mađarske države. To je još jedan detalj koji
ukazuje na planska ubistva s predumišljajem!
Sveštenik Ištvan Keveš okoristio se nesrećom porodice Suzić. Dan posle njihovog hapšenja došao je
u kuću i poneo sve što je mogao, čak i božićnu pečenicu. U pljačkaškom pohodu na srpske i
jevrejske domove pratili su ga pojedinci i porodice lokalnog mađarskog stanovništva. Vojnici su
pljačkali uhapšene, a mošorinske vlasti dodeljivale ukradene predmete i kuće porodicama lokalnih
Mađara koji su se pokazali kao najopakiji zločinci u „raciji“.
Zločinci su izneli leševe pobijenih na salašima, u opštini i školskoj šupi na pravoslavno groblje i tamo
ih zakopali u četiri zajedničke grobnice. To je jedino mesto u Šajkaškoj gde su leševi pokopani na
groblju. U grobnicama su nađena mala deca sa ulubljenim i razmrskanim lobanjama. Sekirama,
budacima i toljagama mrcvareni su Mošorinci u opštini i školskoj šupi. I čin garavljenja leševa
pokazuje da je „racija“ sprovedena sa hladnokrvnim predumišljajem. Egzekutori su leševe nagaravili
kako nijedan ne bi mogao da bude identifikovan, ali su tragovi mučenja bili vidni na svakom lešu. Sa
živih ljudi su fašisti đavolskog uma odsecali ruke i noge. Neki su bili goli, neki skalpirani tako što im
je koža sa glave svučena preko lica. Nekima je ostala samo polovina glave od udaraca sekirom.
Tragovi iživljavanja bili su uočljivi na lešu Miloša Jelovca. Strašnom smrću umrli su Novak Tubić, Živa
Ivanović i Dušan Grujičić. Vujici Belociću odsečeno je celo rame, a njegovoj supruzi rascepljena
glava iz koje je curio mozak.
Racija“ u Gardinovcima
Mađarska vojska je 6. januara blokirala Gardinovce, a prvog dana Božića otpočela hapšenje
stanovnika. Pogrom su, predvođeni meštanima, izveli odredi vojske i žandarmerije i detektivi.
Mnogo oficira je u periodu od 7. do 9. januara viđeno u Gardinovcima, ali Komisija nije uspela da
ustanovi njihov identitet. Ustanovljeno je da su organizatori „racije“ predsednik opštine Janoš Bodor,
opštinski beležnik Laslo Nađ, Janoš Skulteti, Janoš Nađ, Andraš Takač, Lajoš Keseg, Jožef Horvat,
Ferenc Delgeš i Lukač Horšag. Oni su okupatorskoj vojsci na ceduljicama ispisali imena. Pošto su
dobro poznavali lokalne prilike, vojne patrole su raspolagale tačnim podacima o broju članova
porodica za hapšenje i drugim porodičnim okolnostima. Učitelj Ivašković i dvadesetak meštana su
zatvoreni u školu u svojstvu talaca.
7. januara su fašisti uhapsili Stevana i Radu Stojkov, Maksima Bugarskog, Danila Crnjanskog,
Svetozara Janića, Gojka Nikoletića i Savu Radaka. Uhapšeni su zatvoreni u opštinsku zgradu, a
tokom noći odvezeni saonicama u Šajkaš. Dva dana nakon toga su sa uhapšenima iz Šajkaša
odvezeni u Mošorin. U Mošorinu su ubice pogubile Savu Radaka. Ostale su sa stanovnicima Šajkaša
odvezli na obalu Tise. Istog dana su nacisti pretresli kuće i salaše i sakupili radio aparate. Na
saonicama Branka Rackova su odvezli Vukicu Jovančić i njenu decu u Lok, u prostorije mađarskih
graničara.
Narednih dana je nastavljeno hapšenje meštana. Zatvoreni su u „popin stan“, gde su pljačkani i
mučeni batinama. U periodu od 9. do 13. januara, u toj prostoriji su morali da stoje uspravno,
nepomično, bez reči, hrane i vode. Neki su odvedeni u opštinu, ispitivani i zlostavljani. Posle
ispitivanja i mučenja su oterani na obalu Dunava gde im je okončan život.
Prema sećanju jednog svedoka, fašisti su kod krsta u centru sela ubili 50-100 ljudi. U pogromu je
pobijeno tridesetak članova porodice Nikoletić, sve muške glave, zato što je Steva Nikoletić otišao u
Prvi partizanski odred. Komisija koja je utvrđivala zločine okupatora uspela je da rekonstruiše
identitet tek ponekog Nikoletića.
Nemačko-mađarska „racija“ u Šajkašu
U Šajkašu su živeli većinom Srbi i u manjem broju Nemci. Iz tih demografskih podataka je jasno da
su lokalni Nemci, zbog prava koja su uživali u Hortijevoj fašističkoj državi, mogli da spreče „raciju“
na Srbe. Komešanje nemačkih stanovnika pred „raciju“ jasno ukazuje da su bili obavešteni o
predstojećem pogromu, a užurbane pripreme za masakr su se mogle naslućivati zbog sve češćih
sastanaka lokalnog Kulturbunda. Karlo Gutvajn i Stefan Gilih javno su se hvalili da će „Srbi imati crn
Božić“ i da će „biti istrebljeni“. Da se Srbima sprema crn Božić videlo se upravo po spiskovima koje
je lokalno nemačko stanovništvo pripremilo za svoje mađarske saradnike.
Ubistvo mošorinskog protoprezvitera
6. januara 1942. u selo su stigli odredi mađarske vojske, detektivi i žandari. Naoružani civili
nemačkog porekla, neki sa lovačkim puškama, pojavili su se na ulicama kao redarstvena služba.
Šajkaš je potpuno blokiran. Nekoliko meštana je uhapšeno i zadržano u opštini u svojstvu talaca.
Mučeni su, ali nisu ubijeni. Kroz selo su opštinski poljski čuvari, Henrik Hofšajer i Mihael Kun,
poterali protoprezvitera Svetozara Vlaškalića. Kada su stigli do jedne njive, ustrelili su i opljačkali
protu.
Nakon službe prvog dana Božića na vratima crkve je mađarski oficir sa spiskom u ruci dočekao
vernike. Strani oficir nije mogao da sačini spisak. Proveravao je spisak tako što je svako rekao svoje
ime. Odvojio je i uhapsio ljude na spisku, među njima i sveštenika Radivoja Dobričkog. Uhapšeni su
privedeni u opštinu i pretreseni kao da su uhvaćeni u nekoj ilegalnoj delatnosti. Istovremeno su
mađarske vojne i žandarmerijske patrole predvođene lokalnim Nemcima: Jakobom Greserom,
Johanom Veberom, Lukasom Grajšerom, Jakobom Šumaherom i narednikom-vodnikom Kadarom,
obišle selo i pohapsile na salašima i u kućama meštane koji nisu otišli u crkvu. Idućeg dana su
nastavili hapšenja.
Uhapšene stanovnike su dva dana ispitivali detektivi u opštinskoj sobi broj 8. Žandari i vojnici su
prebijali i mrcvarili. Zatvorene su primorali da u sobi 8 kleče satima i zure u zid i da stoje nepomično
sve vreme prebijanja koja su trpeli od lokalnih nemačkih fašista i šovinističkih predstavnika
Hortijeve države.
9. januar – istrebljivanja Šajkaša
Mađarski vojni kamioni su se zaustavili u opštinskom dvorištu između četvrtog i petog sata ujutru.
Oficir je prozvao Miju Putnika, Lazu Bugarina, Mišu Bujandrića, Radu Ivkova, Filipa Pavkova, Jašu,
Jakova i Danila Krkljuša, Stevana Milivojevića, Lazu Pačarića, Jašu Rajića, Savu Plavšića, Đorđa i
Lazara Čenejca i Margitu Šlezinger… Utrpali su u kamion i osmoro ljudi koje su doterali iz drugih
mesta i služavku prote Vlaškalića, gospođu Francisku Jakobec. Kamioni su pošli u Mošorin. Uhapšeni
su premešteni na saonice i odvezeni na obalu Tise.
U selu su pokupili nove taoce koji su proveli deset dana u zatvoru. Neki su pušteni, neki sprovedeni
u zloglasnu „Armiju“. Od pravoslavne opštine, čijeg sveštenika nisu ubili, zatraženo je da plati
troškove izdržavanja okupatorske vojske. Tako su pored pljačkaškog plena nacisti pribavili novac u
vrednosti od 7.758.74 penga.
Ubijanje uhapšenih u Šajkašu pokazalo je sve čudovišne dimenzije genocidne šajkaške racije!
Ubistvo „nepouzdane“ Franciske Jakobec potvrđuje ideološku opredeljenost nacista da unište sve
antifašističko! Ubistvo Margite Šlezinger podvlači bolnu činjenicu koju iznosi Jad Vašem – da je u
Šajkaškoj tokom „racije“ zbrisano šest jevrejskih opština! Zajednička smrt tih žena i ubijenih
Šajkašana odlično je rezimirana u komentaru Pokrajinske komisije da je „nemački
nacional-socijalizam u svojoj krvožednosti našao dodirnu tačku sa mađarskim fašizmom u
zajedničkom poduhvatu uništavanja i istrebljenja našeg naroda“!
Titel – bacili ljude u Tisu
U izveštaju 10. januara 1942, Mađarska telegrafska agencija navodi: „U Šajkaškoj: u Žablju, Čurugu
i Titelu operacija čišćenja se nastavlja. Najveći deo četničkih bandi je već uništen“. „Četničke bande“
uništene u Titelu su lokalni prota Đorđe Parabućski, ugledni doktor Bela Handler, stanovnici Titela i
student Ivan Katušić koga su fašisti dovukli iz Novog Sada. Titel predstavlja potresnu scenu
stradanja zato što se u manjoj grupi ljudi našla najveća etnička šarolikost, a sam čin stradanja
Titeljana predstavlja najcrnji vid zločina najcrnjih poriva ljudske svesti.
Jednu grupu „uhapšenih“ su vezali žicom jedne za druge, a potom prvu osobu u redu bacili pod led.
U „četničku bandu“ spadao je i jedan od dvoje Čeha, žrtava „racije“, student Liborius-Libor. O stravi
kakvu ne pamte titelski bregovi nema ni slovca u našim istorijskim zapisima. Tek poneko sećanje
koje nije izbledelo od protoka vremena pomoglo je da stravičan zločin ostane zabeležen da se više
nikada nikome ne bi ponovio!
Sreski načelnik (sa doktorskom titulom) Ferenc Balint upravljao je ubijanjem u „raciji“ u samom
mestu i celom titelskom srezu: Šajkašu, Vilovu, Gardinovcima i Loku. Osim što je izdao nekoliko
naređenja o „raciji“, Balint je obišao sreska mesta i uhapšene građane. U Titelu je organizovao
vodiče patrola i mučitelje u zatvorima, lokalne Mađare i Nemce: Peringera, Henriha Kulmana,
Ištvana Bičkeia, Jožefa Balatonija, Đerđa Majera, Pala Majora, Petera Šebeša, Karolja Kantora,
Jožefa Nađa, Jošefa Đeneša i Nonenhajmera.
10. januara započela je „racija“ u Titelu, događaj o kome su podaci veoma šturi. Premetačine su
obavljene po kućama i uhapšeni su prvi meštani. Deo stanovnika je zatvoren u opštinu, a drugi deo
u Svilaru. Zatim su i zatočenike iz opštine prebacili u Svilaru. Uhapšenima su vezane ruke pre nego
što su opljačkani. U Svilari su satima morali da stoje nepomično. Mnogi su pali od premora. Pera
Čavić je tu izgubio život. U noći 10. januara je grupa žrtava odvedena u sobu za saslušanje.
Detektivi i vojnici su napadali svakog ko nije priznavao „krivicu“ i tukli žrtve rukama, nogama i
pendrecima. Pendrečenje po nogama, naročito tabanima, bila je uobičajena metoda. Nisu izostale i
druge zverske metode – uvrtanje mošnica dok žrtve ne padnu u nesvest. Pojedince su vešali dok se
ne onesveste, a zatim ih polivali hladnom vodom pored otvorenih prozora kroz koje se uvlačila
surova januarska hladnoća. Spasio se samo krojač Emil Bešlin posle nekoliko intervencija njegovog
kolege Vicea.
11. januara, u 23 časa pobijena je prva grupa žrtava iz mitraljeza. Pojedinačnim pucnjima su
likvidirali one koji su davali znake života. Dva dana kasnije pobijena je druga grupa zatvorenika.
Sutradan je likvidirana i treća grupa. U jednoj od tih noći oglasila se pucnjava na mestu koje je
narod zvao „Iza plasta“, što znači da je i to stratište žrtava „racije“. Datume ubijanja i događaje u
danima smaknuća videli su i čuli čuvar kod titelskog mosta Antal Nača i radnici Vujica Mutić i Pal
Mesaroš. Antal je video dve velike grupe koje vode na streljanje. Vujica je čuo bućkanje vode od
bacanja leševa u Tisu, a ujutru opazio dva radnika Mađara koji čakljama guraju zaostale leševe. Pal
je čistio sneg tih dana i nabasao na mnoge lokve krvi pored kojih su ležale prazne čaure.
Za tri žrtve je poznato da su ubijene na salašu Kozarev. To su najverovatnije Milan i njegovi sinovi.
Fašisti su ostavili leševe na salašu, a kasnije su njihova smrznuta tela odneli i bacili u Tisu. Neke
stanovnike su odvezli u druga mesta i tamo ih poubijali. Nakon „racije“ su uzeli nekoliko građana za
taoce. Dana 15. januara, pri kraju zločinačkog pohoda na titelske civile uhapšeni su pravnici Adolf
Salontaj i Radica Mrkušić zbog antifašističkog rada. Adolf je izgubio život u ratnom vihoru.
Na spomen ploči u porti pravoslavne crkve ispisana su imena žrtava „racije“ bez obzira na njihovo
poreklo. Taj hvale vredan gest stoji kao trajno svedočanstvo jednog zločina pomućenog razuma,
jednog od najstrašnijih zlodela u Drugom svetskom ratu.
„Racija“ u najmanjem šajkaškom selu
12. januara opkoljeno je i blokirano Vilovo. Srbima je zabranjeno da napuštaju selo, izdate su
poznate zabrane, a vojska, žandarmerija, detektivi i naoružani meštani su se brzo organizovali da
napadnu lokalno stanovništvo. Glavni organizatori „racije“ u najmanjem selu Šajkaške su
predsednik opštine Ferenc Nemet i opštinski beležnik Imre Meneš, koji je svoju dužnost nasledio od
ubijenog beležnika Miloša Đukića. Uveče 12. januara počelo je hapšenje meštana. Do 15. januara
uhapšena je četvrtina sela. Vojne i žandarmerijske patrole predvodili su meštani: Ferenc Bakoš,
Peter Loc, Peter Vince, Ištvan Bakoš, Ileš Poša, Andraš Juhas, Imre Topar, Andraš Nađidei, Janoš
Loc, Andraš Điriš, Andraš Večera i Điriš Ištvan.
Igrali čardaš tukući žrtve
Meštane Vilova su fašisti grupisali po porodicama ne štedeći bolesne, odojčad, staro ni mlado. Neke
su odredili za taoce, druge za likvidaciju. Sprovedeni su u Šajkaš. Kolona se otegla jedan kilometar
zato što je u svaku saonicu potrpano petoro ljudi u pratnji naoružanih žandara i vojnika.
U Šajkašu su zatvoreni u opštinsku zgradu iz koje su pre samo koji dan na gubilište odvedeni
stanovnici tog sela. U opštini su zlikovci uperili mitraljeze i pretili da će sve pobiti ako se samo neko
pomeri. Deca su tražila hranu i vodu, ali to nisu dobila od drvenih fašista koje ničija patnja nije
mogla da dirne. Do ponoći niko nije pušten u zahod. U posebnu prostoriju su odvodili muškarce i
mučili ih bajonetima, a zatim ih vraćali među uhapšenike. Jednom je vojnik kundakom polomio
zube, a kada je nesretnik otvorio usta zario mu je bajonet i proburazio obraz.
Svoj krvavi pir mađarski vojnici su obogatili posebnim uveseljavanjem. Besneći u patološkom
šovinizmu vojska je u šajkaškoj opštini zaigrala čardaš! Igrajući dohvatali su koga su stigli i mlatili
puškama. U osam ujutru je oficir naredio da se uhapšeni potrpaju u saonice. Saonice su izmučene
stanovnike Vilova dovukle do Gardinovaca. Drugi oficir je obavio prozivku sa spiska ispisanog
raznolikim rukopisima. U prozvanoj grupi našla se devojka koju su petorica Hortijevih „junaka“
silovali pre nego što je odvedena u smrt. Preostalima je mađarski oficir održao govor pozivajući ih
da što pre nauče mađarski i vaspitaju decu u mađarskom duhu. Ta grupa je puštena, a druga
sprovođena na obalu Dunava. Ubijani su i bacani pod led.
Dok su Srbi provodili svoje poslednje dane u fašističkom pritvoru, njihova imovina je opljačkana a
oni nemilosrdno batinani. Niko od odvedenih na Dunav u Gardinovcima nije preživeo masakr…
POGLAVLJE V
„RACIJA” U NOVOM SADU
Uvid u prezimena brojnih srpskih žrtava u Šajkaškoj izdefinisao je još jedan aspekat smišljenog
genocida. Mnoge žrtve su potomci starih porodica naseljenih pod privilegijama Bečkog dvora sa
obavezom da štite državne granice od Turaka. Autonomija Šajkaške i direktna potčinjenost Beču
oduvek su „trn u oku” ugarskim vlastima svih epoha. Ništa manji „trn u oku” je nekadašnje „Racko
selo” koje su okupatori smatrali za centar komunista.
U jesen i zimu 1941. preduzete su brojne aktivnosti fašističkih organa na hapšenju i vešanju
protivnika režima. Iako se Novi Sad nalazio pod čvrstom kontrolom Hortijevog fašizma, „racija” u
Šajkaškoj je za umove pomračene mržnjom predstavljala uvertiru u masovna ubistva koja su
planski sprovedena u gradskim sredinama. Detektivski izveštaj 17. januara 1942. o zverstvima u
Šajkaškoj nije naveo vladu da razmišlja o razmerama zločina. To što na kraju izveštaja piše da u
šajkaškim selima „gospodare užas i strah, a i samo mađarsko stanovništvo strepi od daljih događaja
i mogućih posledica”, nije sprečilo najviše mađarske vlasti da užas i strah prošire na gradove.
Naprotiv, Srbi su optuženi da „konci zavere u Žablju vode u Novi Sad“.
Vojni sudija Jožef Baboš (u saradnji sa Žilinskim) skrenuo je pažnju šefu generalštaba na zverstva u
Šajkaškoj. Sombathelji je pozvao Cajdnera na raport. Isti raport je Cajdner predao predsedniku
vlade i ministrima vojske i unutrašnjih poslova. Izveštaj o stotinama ubijenih „četnika” i gotovo
nikakvim gubicima u redovima vojske i žandarmerije jasno je ukazivao da borbe faktički ne postoje i
da pravih partizanskih jedinica u Bačkoj uopšte nema. Mađarska vlada je prećutno dopustila da se
genocid nastavi još brutalnije. Zloglasna „racija” u Novom Sadu ne ostavlja prostor za sumnje u
genocidne namere i ciljeve mađarske vlade.
Sudbonosni 12. januar
Sednica u Budimpešti je ključan dokaz o umešanosti mađarskih organa vlasti u postupak „šajkaškonovosadske
racije”. Nakon januarske „akcije” vlada je nastojala da svali krivicu na novosadske
gradske vlasti, ali sednica na kojoj je doneta odluka o proširenju „racije” – i to u jeku pogroma u
Šajkaškoj – dokazuje da su najviši organi saveznice Adolfa Hitlera „do guše” umešani u obračun sa
civilnim stanovništvom. Pomenuta sednica održana je posle posete visokog zvaničnika trećeg rajha
Budimpešti.
U periodu od 6. do 10. januara 1942. u Budimpešti boravi Hitlerov ministar spoljnih poslova Joakim
fon Ribentrop sa ciljem da izvrši pritisak na Hortija da pošalje što veći broj vojnika na istočni front.
Horti pokušava da ubedi Ribentropa da Mađarska doživljava velike probleme u održavanju reda u
„južnim krajevima”, gde je navodno izbio narodni ustanak u organizaciji Jevreja i Srba podbunjenih
od partizana u Banatu. Cilj mađarskog režima: prikazati lažno stanje da je nemačka policija u
Banatu navodno neučinkovita protiv sve šireg otpora stanovništva, usled čega partizani prelaze u
Bačku i podbunjuju Novi Sad i Šajkašku, pa je rešenje da mađarska vojska okupira i Banat! Šajkaški
partizanski odred je tih dana predstavljan u mađarskim izveštajima kao šačica
4-5 partizana iz Banata, koji podbunjuju i organizuju komuniste u Šajkaškoj. Činjenica da se koristio
tim argumentima dokaz je više da je Horti bio odlično obavešten o pokoljima u Šajkaškoj. Nemačka
strana se nije zadovoljila odgovorom svoje saveznice, ali je iskoristila namere mađarske vlade u
južnoj Bačkoj za svoj cilj – istrebljenje Jevreja!
Nacističke saveznice – NDH i Slovačka – često su se tužile svom vođi na tolerantan stav Mađarske
prema Jevrejima. Jevreji u matičnoj Mađarskoj su pošteđeni genocida. Ograničenja u životu i radu
nisu predviđala fizičko istrebljenje mađarskog jevrejstva, pa je jevrejska zajednica ostala uglavnom
netaknuta do deportacija 1944. Hitler je budno pratio poteze mađarskog saveznika. U svim
segmentima mađarske vojske i parlamenta službovali su mu verni saveznici i izveštači. Viši krugovi
mađarske armije bili su apsolutno antisemitistički nastrojeni. Vođa rajha je potpuno vladao
situacijom, što je značajno i za pitanje „racije”. Takođe se koristio još jednom mađarskom
bolećivošću – aspiraciji prema Banatu – da ucenjuje Mikloša Hortija.
Na savetovanju 12. januara većali su ministri unutrašnjih poslova Ferenc Keresteš-Fišer, narodne
odbrane Karolj Barta i šef generalštaba Ferenc Sombathelji. Razmatrali su Cajdnerov izveštaj o
Šajkaškoj u kojem tvrdi da su se razbijeni partizani i sumnjivi elementi iz tog područja uvukli u Novi
Sad. Doneta je jednoglasna odluka da se „češljanje terena” proširi na Srbobran, Turiju, Nadalj,
Bačko Gradište, Kisač i Novi Sad. Veliki župan Novog Sada, doktor Peter Fernbah, uputio je 13.
januara memorandum predsedniku vlade i ministru unutrašnjih poslova. Zahteva da se suzbiju
„subverzivni elementi” koji navodno imaju veze sa Šajkaškom i koje je potrebno obuhvatiti opštom
racijom! Pošto je šef vlade odobrio „proširenje racije”, šef generalštaba 15. januara izdaje naređenje
broj 4089 za sprovođenje „racije” u gradovima. Naređenje ne sadrži genocidne formulacije, čak
preporučuje da se ne dogode „velike nepravde, bezrazložna svirepost i krvoproliće”. Na mestu
vodećeg komandanta „racije” u Novom Sadu postavljen je niko drugi do Ferenc Feketehalmi
Cajdner!
Odluka o „raciji“ predstavlja presedan. Političke odluke protiv otpora režimu sprovodile su se
pomoću državnih organa – žandarmerije i policije. Stavljanje tih izvršnih organa pod vojnu komandu
predviđeno je samo u slučaju vanrednog stanja. Hortijev šef je bio svestan Hortijeve nade da
„racijom” spreči odlazak vojnika na istočni front i približi se teritorijalnom cilju – uključenju Banata u
„Veliku Mađarsku”. Učinkovitost mađarske vojske, policije i žandarmerije protiv navodnih ustanika
trebalo je da dokaže vođi rajha da su Mađari u stanju da uspešno vladaju Banatom. Odluka o
„češljanju” novih teritorija za Hitlera je predstavljala šansu da jedan deo Evrope temeljno „očisti” od
građana jevrejskog porekla. Stoga je zatražio od saveznika da na delu u Novom Sadu pokaže
izraženiji antisemitizam namesto dosadašnjeg mlakog odnosa prema Jevrejima. Sam Horti nije bio
imun na antisemitistička osećanja, što je značilo da će takozvana „novosadska racija” udariti
nemilosrdno po novosadskim Jevrejima!
…
21. januar – prvi dan „racije“
U šajkašim selima su lokalni fašisti inicijatori, učesnici i delimični izvršitelji organizovanog uništenja
stanovništva. Domaći Mađari i Nemci koji su sastavljali spiskove za likvidaciju većinom su bili
siromašni ljudi, nadničari i kubikaši koji su dočekali svoj čas osvete. U spiskove su unosili imena
komšija i svih koji su im se bilo kada zamerili. Tokom „racije” su mučili, silovali i ubijali, a na obali
Tise su dželati uglavnom bili žandari-perjari i vojnici. Glavna uloga novosadskih Mađara, prema
najstarijim svedočanstvima, bila je potkazivanje, a takozvanog „legitimacionog odbora“ da donosi
smrtne presude. U zaplenjenim stanovima i kafanama, na pijankama sa vojnicima i žandarima neke
kućne pomoćnice su preporučile komšije, poslodavce i stanare za „specijalan tretman“. Domovi su
pljačkani odmah po likvidaciji stanovnika. Osim šovinizma, osnovni motivi mnogih potkazivača bili
su zavist i pohlepa. Nisu prezali od lažnih optužbi kojima su sugrađane slali u sigurnu smrt. U
redovima „malih“ dželata su domari postavljeni od okupatorske vlasti, susedi i poznanici u delovima
grada sa mešovitim stanovništvom i pojedinci u štabovima vojnih i žandarmerijskih odreda.
U tri sata posle ponoći oglašena je uzbuna u vojnom garnizonu i žandarmerijskoj stanici. U pet
časova je Lajoš Gal predao oficirima u žandarmeriji i komandantima grupa patrola popis
novosadskih ulica i pismena uputstva o dužnosti patrola. Jožef Talijan je ista upoustva predao
oficirima u policiji i komandantima grupa policijskih patrola. Crveni plakati „Objava“ na srpskom i
mađarskom su oblepljeni po gradu. U 19 tačaka su podrobno definisane zabrane, pre svega kretanje
na ulici i posete, saobraćaj, slušanje radija, oglašavanje crkvenih zvona, rad bogomolja i svi oblici
društvenog života. Posebno zanimljiva 15. tačka glasi: „Prozori preko celog dana moraju biti
zavoreni i prekriveni zavesama“. Naloženo je da ulazna vrata zgrada preko dana i noći budu
obavezno zaključana. Pored „Objave“ je izlepljena „Naredba“ da se mora prijaviti svaka strana
osoba i oružje. Podužu „Objavu“ su građani lako kršili zato što im nije ostavljeno vreme da je
pročitaju. Plakate su mogli da vide samo oni koji su tog jutra pošli po namirnice. Drugog dana je
zabranjen i odlazak po namirnice.
Mašinerija istrebljivanja se pokrenula u šest časova. Vozom su pristigla pojačanja za pokolj: jedinice
20/I i 20/2 bataljona. Prva dva dana „pretreseni“ su južni i severni deo grada. Centar je ostavljen za
treći dan. Između sedam i osam sati patrole su se razmilele da započnu pretres i legitimisanje.
Svakom odredu je povereno nekoliko ulica, a oni su odabrali kuće za sedišta štabova iz kojih su
najcelishodnije mogli da izvedu pretrese i sabiranje onih koje će voditi pred „legitimacioni odbor“, ili
na gubilište. Policijski savetnik za kontrolu stranaca, Jožef Kenjeki, naložio je da se pohapse putnici
koji su prispeli u grad. Sa železničke stanice ih je odvodio u Sokolski dom na legitimisanje.
Nepoznat je tačan broj putnika-namernika koji su izgubili život, što podvlači žalosnu činjenicu da
tačan broj i identitet žrtava „racije“ u Novom Sadu možda nikada neće biti utvrđen.
Hvatani su slučajni prolaznici na ulici i građani sa oboda grada i dopremani u „Dom Levente“ pred
„legitimacioni odbor“. Na ispitivanje su terani pešice ili u kamionima. Deca na putu za školu su
vraćena kućama. Radio je neprekidno upozoravao građane da spuste roletne i ne izlaze iz kuća.
Uhapšeni građani su morali da ponesu radio aparate, kožu, mast, brašno, sapun, šećer, bunde,
odeću. Patrole su upadale u stanove i kuće i naterivale porodice da što brže izađu. Nisu dopuštale
ukućanima da se obuku, izbacivali su ih kako su ih zatekli. Živa se tih dana spuštala na oko minus
30.
Na ulazu u svečanu salu „stražarili“ su žandari sa puškama. Pred zgradom su fotografi zadovoljno
slikali priveden narod. Sve vredne stvari su Novosađani morali da ostave na sto iza ulaza u Sokolski
dom. Uloga „legitimacionog odbora“ sastojala se u tome da proveri dokumenta o identitetu
privedenih i uporedi ih sa prijavnim knjigama. Ugovorenim znacima i rečima su članovi odbora
davali znak vojsci i žandarmeriji koju privedenu osoba treba likvidirati. Podizanje palca značilo je
smrtnu presudu i ti građani su odmah odvajani u malu dvoranu lutkarskog pozorišta. U maloj
dvorani je Jožef Heđi zapisao njihova imena u poseban spisak. Osuđeni na smrt su morali da sede
nepomično pod stražom osam naoružanih vojnika rečne mornarice. Građane koje su članovi
„legitimacionog odbora“ okarakterisali kao „poznajem ga, dobar je čovek“, vraćeni su u svečanu salu
ili pušteni kući.
U toplom „Domu Levente“ sedeli su članovi „legitimacionog odbora“, zloglasni šef žandarmerijskog
islednog odseka Horkai i predstavnici zanatlija, industrijalaca, trgovaca i inteligencije: Đula Kramer,
doktor Elemer Koranji, Lajoš Horvat, Ferenc Svraka, doktor Ferenc Sultes, advokat doktor Karolj
Vagner, advokat doktor Peter Vagner, javni beležnik doktor Tibor Leh, Antal Nađ, novinar Šandor
Toman, urednik lista „Nep“ Šandor Radnai-Radičevic, Đeze Nađ, trgovac Đerđ Feher, trgovac Ištvan
Haič, trgovac Viktor Đeze Gaus, trgovac Jožef Blažek, mesar Robert Martin,
inženjer-industrijalac Kalman Seke, N. Šnajder, Janoš Abraham, trgovac Erne Pašt, doktor Rihard
Derner, trgovac Pavle Perepatić, Jaša Filipan, trgovac drvima Pandurović i advokat doktor Ljudevit
Keks. U grupi odabranih za presude na život i smrt posebno upada u oči doktor Tibor Leh, diplomac
francuske Sorbone, negdašnji student prava. Pre rata je u kancelariji u ulici Kralja Petra sređivao
pasoše mladim hitlerovcima za put u treći rajh na obuku u ideologiji i praksi nacizma. „Hitler gradi
Evropu u korist nas svih“ bila je ideološka polaznica doktora Leha, koji je na mesto velikog javnog
beležnika došao za vreme Hortijeve strahovlade. Kasnije je emigrirao u Miškolc, a sedamdesetih
godina prošlog veka u Budimpeštu. Sudska presuda za zločine koje je počinio nije ga stigla, kao ni
mnoge druge koji su okrvavili ruke u „raciji“.
Tog sumornog zimskog jutra oglasilo se oštro zvono na vratima u Futoškoj ulici broj 7. Domar je
došao da objavi Deakovima da odmah spuste roletne na prozorima i ostanu u kući zato što je
izlazak na ulicu do daljeg naređenja zabranjen – racija je! Stanovništvo je saterano u kuće. U okviru
tri dela na koje su fašisti podelili grad postojalo je osam operativnih sektora.
Tragedija Hirtovih
Čudovišnost nacističkog zločina pokazuje obrise u sudbini porodice Hirt iz Futoške ulice broj 1.
Činjenica da je Jene Hirt bio vlasnik gostionice ukazuje na verovatan motiv masakra nad Hirtovima
već prvog dana. Najmlađi ubijeni član porodice Hirt je 15-godišnja Alisa. Jedini svedok užasa koji
nije razumeo je beba Alisine sestre. Iz istorijskih izvora nije mogućno ustanoviti bebin pol, već samo
to da je rođena 1941. i ubijena 1944. u Aušvicu. Kako je beba Hermine Hirt preživela prvi dan
novosadskog pokolja – mimikrijski nazvanog „racija“ – to je misterija. Nema odgovora ni na pitanje
koji je dobrotvor uzeo pod staranje bebu pre nego što je postala žrtva „poslednjeg rešenja“.
Poklonici rajha ubili Rajhove
U popodnevnim časovima vojna patrola je ušla u kuću broj 18 u ulici Dositeja Obradovića. U kući je
stanovala porodica Rajh: trgovac Mano, dve kćeri, supruga Margita i dvomesečni sin. Porodicu su
postrojili u predsoblje da izvrše premetačinu. Pošto su pronašli novac i stvari koje su im zapale za
oko, u predsoblju su otvorili vatru na zbunjene Rajhove. Metak se Mani zario u uho i tada je izgubio
svest. Kada je došao svesti čekao ga je najstrašniji prizor u životu – supruga i deca u lokvama krvi!
Ošamućen od užasa i prostrelne rane, po hladnoći se zaputio u policijsku kapetaniju u koju je stigao
u 18 časova. Dežurnom podoficiru Maćašu Urašu je objasnio gde stanuje i prijavio da su vojnici
prilikom pretresa ubili njegovu porodicu. Zamenik oficira je sproveo ranjenog trgovca do dežurnog u
centralnoj policiji. Mano Rajh je morao da ponovi iskaz. Komisija kapetanije je izašla na uviđaj i u
predsoblju kuće pronašla pobijene članove porodice Rajh.
Drugi dan „racije“
Kapetanija je poslala policajca Ferenca Rostu da čuva ubijenu porodicu Rajh. Pred kućom se ubrzo
zaustavio vojni teretni kamion u koji su potrpali Margitin, Mirin i Magdin leš i leš bebe Bernata.
Kamion se zaputio ka Dunavu.
Policijska stanica je predala vojnoj patroli jedinog preživelog svedoka iz kuće Rajhovih. Mana su
doterali do obale Dunava. Podnarednik patrole ga je ustrelio i bacio u ledenu reku. Istrebljena je do
poslednjeg porodica Rajh!
Zločin nad Ferencom i Rozenbergovima
U pola devet ujutru, patrola sastavljena od dva žandara i dva vojnika pojavila se u ulici Martina
Lutera (Zlatiborski trg). U broju 12 su tražili Ferenca Nemeta, pomoćnika u radionici za hemijsko
čišćenje i boje „Etilen“. Poveli sa ga do kuće vlasnika radionice. Cilj prepada bio je da opljačkaju
vlasnikovu ušteđevinu…
Likvidacije grupa građana
Lajoš Gal se ujutru požalio Grašiju da žandari u istražnim patrolama ne umeju da prepoznaju
sumnjiva lica. Stoga je Graši naredio da se od novosadske policije, žandarmerijskih islednih organa i
kontrašpijunaže preuzmu spiskovi po kojima će se obavljati „pretres“. Od devet ujutru do blizu pet
popodne grupice muškaraca, žena i dece su dovođene na Štrand i likvidirane. Prema zvaničnim
izvorima, tokom drugog dana „racije“ ubijeno je 26 ljudi u njihovim domovima, uglavnom zato da bi
se krvnici domogli njihove imovine. Ubijene su odvezli kamionima i izbacili ih na obalu Dunava.
Tokom noći su bačeni u reku.
23. januar – istrebljivanje Novog Sada
Na zbornom mestu vojske i žandarmerije pogranični oficir je održao vatreni govor. Naglasio je da je
u Novom Sadu opasno govoriti mađarski i da se zbog toga mogu doživeti razne neprijatnosti. Na
zborištima vojske i žandarmerije održani su govori istog sadržaja, a ubicama obećane posebne
državne spomenice „južnog kraja“ ako „budu dobro radili“, to jest ako nemilice ubijaju. Zeldijevi
„ranjeni“ žandari pojavili su se u gradu pre nastavka „racije“ i paradirali pred civilima i vojskom.
Tokom dana su prisustvovali na mestima ubijanja da podstaknu vojnike na odmazdu. Porcije ruma u
poljskim kuhinjama su pojačane do te mere da je gradonačelnik Mikloš Nađ protestovao što se
isuviše ruma potražuje za vojsku.
Ledenog 23. januara temperatura se spustila na minus 30 stepeni. Zlokoban fijuk vetra. Život se
zamrzavao u kostima i dušama Novosađana. Dva dana zatvoreni u kuće očekivali su nešto, nekog…
Vojne, policijske i žandarmerijske snage „Velike Mađarske“, po rečima Zvonimira Golubovića, tog
dana su „prevazišle po svireposti poznatu vartolomejsku noć i izvršile masovni genocid, po obimu
jedan od najvećih pokolja civilnog stanovništva za vreme drugog svetskog rata“. Tog dana su
dokrajčivani stanovnici grada, pre svega Srbi i Jevreji, stavljeni van mađarskih zakona, ostavljeni
kao meta za iživljavanja, silovanja, mučenja i pljačku. Procenjuje se da je do 23. januara oko
20.000 ljudi izvedeno pred „legitimacioni odbor“.
Patrole su upadale sa uperenim puškama i terale ljude uza zid rečima: „Ne mrdaj, jer ću te kao psa
ubiti!“ Mnoge su nakon legitimisanja poterali na Štrand kamionima, pešice, u kolonama i pojedičano.
U redu na obali reke čekalo je na sigurnu smrt uvek oko 400-500 ljudi tokom celog dana! U
popodnevnim satima su se neki civili pojedinačno i grupno pridružili vojsci u privođenju Novosađana
iz Sokolskog doma i raznih delova grada. Nekoliko uglednih građana je odvedeno u Vladičanski dvor
„na pregovore“. Tu su držani kao taoci koji navodno garantuju za pokornost svojih sugrađana da bi
se pokolj zaustavio. Ljudski život više ništa nije vredeo u Novom Sadu.
Glavna sabirališta za uhapšene osnovana su na uglu Cara Dušana i Kralja Petra Drugog, Laze
Kostića i Kralja Petra Drugog, Ustavske (Pap Pavla) i Šafarikove i u Rumenačkoj. Osim što su izvodili
ljude iz kuća, vojnici su sakupljali slučajne prolazinke, pa i one koji su se vraćali sa legitimisanja.
Formirane grupe od 50-60 osoba su potom terane na Štrand. Kamioni opkoljeni vojskom koja se
„zlurado smejala i uživala u strašnoj sudbini nevinih žrtava“ vozili su Novosađane na poslednji put.
Sa sabirališta su građani za koje nije bilo mesta u kamionima poterani pešice na gubilište, kao i oni
u delovima grada gde nije bilo kamiona.
Zabeležen je i jedan slučaj mrcvarenja „uhapšenih“. Fašisti su pred uperenim mitraljezom postrojili
ljude u tri reda na sredinu jedne ulice i naredili im da legnu u sneg. Stare i nemoćne, koji nisu mogli
da zalegnu, vojnici su kundacima udarili da padnu.
Masakr Ljubojevih i Totovića
Oko osam časova je nekoliko vojnika i žandara nahrupilo kroz kapiju kuće broj 75 u Dudarskoj ulici.
Kapiju su zatvorili i blokirali, a potom zatvorili pekaru u kojoj je Lazar Ljubojev spremao jutarnje
pecivo. Iz kuće je odjeknulo zapomaganje nemoćne šestočlane porodice. Ubijeni su i opljačkani
Ljubojevi, još jedna istrebljena novosadska porodica!
U pola devet su na Telepu, na železničkom nasipu u Pačrta ulici (Šerina), žandari ubili četvoricu
muškaraca. U tom je naišao teretni kamion. Žandarmerijski zamenik oficira je naredio da se leševi
utovare.
Oko pola devet su se pred kućom broj 4 u Grobljanskoj ulici (kod rusinskog groblja) pojavili
žandarmerijski poručnik, žandar i vojnik. Grobljanska je današnja ulica novosadskoj sajma. Oficir
nije bio siguran u spisak, pa je žandar prišao meštaninu koji je zbog etničkog porekla smeo da se
kreće ulicom. Posle razgovora sa njim pokazao je na kuću broj 4. Patrola se vratila do naznačene
kuće i trojica fašista su ušli unutra. Žandar je naglo zgrabio i okrenuo Jovana Totovića, a oficir iz
revolvera pucao u njegovu slepoočnicu. Kada je Jovan pao na pod poručnik se zadovoljno nakezio:
„Sada leži, smrdljivi Race!“
Katicu i Vojina su isterali na ulicu i streljali ih pred kućom.
Oko 11 sati u ulici Đenvirag (Vojvode Knićanina) žandarmerijska patrola je ubila muškarca i ženu u
kući broj 6.
Tokom dana se u gradu pojavio proglas na srpskom i mađarskom potpisan od strane episkopa
Ćirića. Cajdner je intervenisao da Ćirić potpiše proglas kojim se poziva pravoslavno stanovništvo na
pokornost vlastima i uzdržavanje od subverzivnih aktivnosti. Proglas je oblepljen tog dana kada je
kretanje na ulicama najstrože zabranjeno. Cilj okupatora bio je da prikaže navodnu saglasnost
srpskih predstavnika sa „racijom“.
Streljanje stanovnika Vojvode Bojovića i okolnih ulica
Do zuba naoružani vojnici blokirali su ulicu Vojvode Bojovića. Domaći Mađari su potkazali Đorđa
Mihajlovića koji je minirao mostove. Taj njegov postupak pred samu okupaciju smatrali su
sabotažom. Profesorku Mariju Mihajlović je vojna patrola izbacila napolje u kućnom ogrtaču. Uspela
je tek da zgrabi omiljenu kapicu od crnog somota i brzo pređe u deo dvorišta gde su živeli Malenčići.
Pokucala je na staklena vrata: „Zbogom, Seko, mi moramo da idemo!“
Htela je da kaže snaji još nešto, ali ju je perjar grubo povukao i gurnuo u njen deo dvorišta.
Videvši da isteruju ljude, Malenčićeva supruga je briznula u plač i naredila deci da se obuku. U
dvorištu njihovih rođaka se za to vreme odvijala drama. Marija i njen brat Đorđe su pokušali da se
objasne sa žandarmerijom. Đorđe je studirao u Budimpešti i cela porodica je odlično govorila
mađarski. Dok su pokušavali da komuniciraju sa predstavnicima mađarske države, slikar Nikola je
ćutke vezivao dugački šal. Umetnik nije verovao u milost krvika Hortija (i Hitlera). Poterali su ih
prema kasarni. Iznenada je iz kapije susednog dvorišta izletela Apolonija Laubert i pojurila za
vojnicima. Na levi rukav je na brzinu navlačila traku sa kukastim krstom. Zaustavila je kolonu
dželata i žučno počela da se sa njima objašnjava mašući rukama i preteći. Jedan žandar ju je
dohvatio za ruku i strgao joj traku. Sagnula se da je podigne. Odalamio ju je kundakom u leđa. Od
siline udarca se srušila u sneg. Nikola se sagnuo da je pridigne. Žandar ga je mlatnuo kundakom po
glavi i leđima. Fašisti su podivljali zbog nenadane intervencije Mire Laubert koja se drznula da spreči
njihovu dužnost. Urličući psovke sa još većim divljaštvom su poterali „uhapšene“ tukući ih sve
vreme kundacima…
Masakr u Hlebarskoj
Po sećanju doktora Deaka, Hlebarska je ličila na pravo poprište, okupana krvlju pobijenih
Novosađana. Tu je fašistička soldateska izvela građane iz kuća i postreljala ih na ulici. Svuda su
ostali jezivi tragovi nasilja: u dvorištima, na kapijama, po zidovima kuća, čak su kamioni za utovar
leševa i ljudi koji su ih sutradan tovarili bili krvavi! Nijedan istorijski izvor ne spominje događaje u
Hlebarskoj ulici za vreme „racije“.
Humani doktor
Doktor Matija Satler čuvao je najdragoceniji imetak svojih sugrađana. Na izborima za gradski
parlament 1928. pobedilo je pet jevrejskih poslanika. Pobedio je i nosilac liste jevrejske stranke za
Salajku u kojoj nije živeo nijedan Jevrejin. Za to postoji valjani razlog. Siromašne je doktor Satler
lečio besplatno, ili ispod svake razumne cene ne gledajući na etnička porekla. U krvavom snegu
ispred svoje kuće ležali su Satlerovi do idućeg dana. Njihovi leševi još nisu odneti a vojni policajac je
čuvao kuću koju su žene raspremale za useljenje „doktora“ Jožefa Kenjekija.
Tokom pokolja u Miletićevoj vojnici su zalupali na vrata porodice Satler na Trifkovićevom trgu. Pred
kućom su ubili Matiju i Katarinu, stan ispraznili i spremali se da ga zapečate. Komšija privržen
vlastima obavestio ih je da nisu sve završili pošto je tog dana u Gradskoj bolnici dežurala kćerka
Satlerovih. Eva zbog blokada grada nije mogla da se vrati kući. Fašisti su poslali patrolu da je
dovede na kućni prag i tu je iskorenjena porodica Satler! Iz druge kuće na trgu izveli su i iskorenili
porodicu Frajd: Maksima, Mariju i Ivana.
Istrebljenje Špicerovih i Klajnovih
U Ljubljanskoj broj 9, fašisti su isterali iz stana porodicu Špicer. Patrolu nije dotakla činjenica da
Špicerovi imaju dva muška deteta koja nisu navršila ni godinu dana!
U kuću na današnjem Trgu Marije Trandafil upali su u dom Aladara Klajna i njegove supruge Ilone. U
istoj kući su verovatno stanovali Aladarov brat i snaha. Aladar i Ilona su do rata živeli u Jagodini
odakle su pobegli tražeći sklonište u Novom Sadu. „Racija“ u kojoj je antisemitizam došao na
najužarenijeg ludila nije ih mimoišla. Ubijeni su sa stotinama građana koji su u Novom Sadu nekada
srećno i mirno živeli.
Ubistva u Nemačkoj, Sremskoj…
U Nemačkoj ulici su do „racije“ stanovale porodice Franje Kacafa i Viktora Boškovića.
U Sremskoj ulici su fašisti tražili sestre Fuks. Ljerka i Mira su posebno naznačene za odstrel.
Neposredno pre „racije“ Ljerku su mučili u „Armiji“ sumnjajući da pripada pokretu otpora. Njen otac
je bio vlasnik špedicije. Neposredno po okupaciji Bačke, po naredbi o iseljenju građana koji su došli
posle 1918, Mira i Ljerka su sa roditeljima otišle u Osijek budući da su poticali iz tog kraja (Đakovo).
Tokom rata su se nekako vratile u Novi Sad. Otac Feliks se nije vratio, a majka Ana je preživela rat.
Komesar u špediciji Fuksovih, koji je došao iz Mađarske, poput mnogih drugih koje je poslao
Hortijev režim, hteo je da likvidira naslednike kako bi se domogao preduzeća.
U koloni za smrt sestrama Fuks su pridružili porodicu štampara Armina Kacafa. U Sremskoj broj 9
(današnji Zavod za izdavanje udžbenika), deo fašističkih hordi je opkolio stambenu dvospratnicu u
kojoj su stanovali Frankovi, Aladar Vamoši i njegova majka Josefina. Posebno su mrzeli Kornela
Franka, suvlasnika parobrodskog društva. Jednom prilikom su ga na prisilnom radu toliko mučili da
je danima nosio ruke u zavojima od rana koje je zadobio od vešanja. Sada su ga vodili na likvidaciju
sa suprugom i jednogodišnjim sinom Vladom.
Na Trgu Kneginje Zorke „uhapsili“ su, opljačkali i ubili industrijalca i inženjera Mirka Keningštetlera.
U Gajevoj ulici su „pretresli“ kuće porodica Gelb i Feher. Obe porodice su nestale pod dunavskim
ledom!
Iz kuće broj 9, na Dubrovačkom putu, iz Tanurdžićeve palate su fašisti poterali prema Dunavu
studenta Petra Viga i njegovu majku.
U ulici Arse Teodorovića ostrvili su se na krčmu Vukanovića. Pod led je bačeno četiri Vukanovića. Iz
Temerinske (broj 6-12), gde se nalazila trgovina mašinama „Erdeš rekord“, odveli su Martina Hajdua
i njegova dva sina, Martina i Teodora.
U blokiranoj Ustavskoj ulici (Pap Pavla) u kući su zatekli sateranog i prestravljenog Eugena Vajsa sa
suprugom i dva sina.
Stratište „Karađorđe“
Novosadski atletski klub je po okupaciji Bačke nazvan po Adolfu Hitleru – stravična simbolika
činjenice da crveno-crna emanacija nacističke ideologije, oličene u vođi trećeg rajha, stoji iza
„racije“. Oko pola dvanaest je na igralište dovedeno četrdesetak muškaraca, žena i dece, uglavnom
novosadskih Jevreja iz Mađarske i okolnih ulica. Rečeno im je da na najbrži način mogu da spasu
živote trčanjem. Skinuli su ih na januarskom mrazu i ostavili u donjem vešu. „Ko ume bolje da trči
taj će ostati živ“ rekli su krvnici nesrećnim žrtvama koje su se dale u trk oko igrališta. Vojnici su ih
gađali iz pušaka i puškomitraljeza kao da su divljač. One koji su ostali u životu dokrajčili su
pucnjevima iz pištolja.
U Ravaničkoj ulici broj 4, uz samo igralište smestio se vojni odred šestorice vojnika i jednog
narednika. Čim je prestalo praštanje mitraljeza i pušaka na igralištu narednik je naložio vojnicima
da pretresu ubijene. Šest okrvavljenih vojnika se vratilo u kuću sa prstenjem, satovima,
novčanicima i rukavicama. Podelili su plen. Oprali su se od krvi pobijenih žrtava. Ukućanima je jedan
fašistički vojnik rekao pri odlasku: „Mi smo došli ovamo da vas sve pobijemo!“
U malim daščanim kabinama žrtve su morale da se skinu i nage izađu na obalu Dunava na minus
30! Iznad rupe je stajala odskočna daska. Vojnici su iz pušaka, a oficiri iz revolvera upucavali
pojedine žrtve u potiljak, ali se municija štedela! Mnogim Novosađanima su kundacima razmrskali
lobanje i polužive ih gurali pod led… Pojedine ledene sante dostizale su i do jedan metar. Obala je
stajala okovana pod debelom ledenom korom.
U trenutku kada je na Štrand dovedena porodica Henig, a kasnije i porodica Deak, mašinerija
ubijanja se odvijala bržim tempom. Dovedeni su postrojeni u redove od po četvoro i okrenuti licima
prema Zimovniku za rečne brodove i prema gradu. Kabine su zaklanjale vidik na obalu reke.
Zastavnik i nekoliko vojnika su svakih pet minuta uvodili po četvoro (nekada i po šestoro i osmoro)
ljudi u unutrašnjost plaže nakon što su se skinuli u kabinama. Mnogi su se gurali da dođu što pre na
red pošto nisu mogli da podnesu hladnoću. Deca su plakala pitajući: „Kada ćemo doći mi na red?“
zato što nisu mogla da izdrže nisku temperaturu za koju, prema sećanju Marte Flato Zemanek, neki
tvrde da se spuštala i do minus 40!
Gole pojedince i porodice su prihvatali vojnici i sprovodili do reke. Svesni da im se smrt brzo bliži
neki su zaplakali od muke, očajne žene su čupale kosu, poneko je urliknuo. Svi koji su imali nešto
odeće morali su da isprazne džepove. Naređeno je da skinu nakit i nakon toga da krenu. Nekim
muškarcima su vezali ruke. Žrtve ustreljene na obali padale su reku ili na led. Građani su morali da
kleknu na dasku za skakanje pre nego što su upucani u potiljak ili udareni u glavu od strane
streljačkog voda koji je predvodio Gustav Korompaj. Potom su gurnuti u rupu u debelom ledu.
Klanje u kome je učestvovao i Pavle Perepatić aktivno je nadzirao najveći krvnik „racije“ – Marton
Zeldi, najtalentovaniji polaznik peštanske vojne akademije. U jednom trenutku mu se u brutalnom
usmrćivanju ljudi iz revolvera pridružio žandarmerijski kapetan Kepiro.
Odbio da puca
Kada je oficir naredio neznanom vojniku da ubije žrtvu, on je reagovao onako kako niko nije
očekivao. Bacio je pušku i na čistom mađarskom rekao da neće da ubija bespomoćan narod! Fašista
je hladnokrvno podgiao pištolj i ustrelio neposlušnog čoveka. Drugi vojnici su ga gurnuli pod led. O
plemenitom činu neznanog vojnika ne postoji nijedan zvaničan izveštaj, a njegovo nepoznato ime
nije uvršteno u spisak žrtava nečovečne „racije“. Plemenito delo videli su stanovnici Sremske
Kamenice.
Živu decu bacili pod led
Na udaru smrti „januarske racije“ našlo se mnogo mladih i dece.
„Opazio sam, međutim, da je ubijeno ne samo muških nego i mnogo žena, a video sam da su decu
živu bacali u Dunav“ izjavio je Đorđe Stanković iz Petrovaradina. Takav zločin počinili su organi
Hitlerove saveznice i ko god sumnja, opovrgava i netačno misli da se Holokaust nad Jevrejima,
Srbima i slovenskim narodima nije dogodio, treba da se zapita otkud, zašto i čemu takozvana
„novosadska racija“? Gde su naša deca kojoj nisu dopustili da odrastu? Gde su Ivica i Irena Ajzler i
Andrija Bek? Gde su mali Bergerovi, Bilerovi i Bokori? Gde je Andrija Bošković? Gde su sestre
Brandajs? Gde je četvoro malih Braunovih? Gde su Vera Vajda, Mira i Zlatica Vajnberger? Gde je
Tomi Vajnfeld? Gde su istrebljeni mali Vajsovi, Goinovi, Goldštajni, Grbići i Grinbergerovi? Gde su
braća Grinvald? Gde je mali Miroslav Ivanović? Kuda su nestala deca Bičanskih? Zašto je ubijen
Aleksandar Kostić? Zašto su fašisti, prema rečima očevidaca, bacili u Dunav kolica sa bebom?
Krvavog 23. januara 1942. fašisti su štedeli municiju na deci. Pred očima majki su ih nabadali na
bajonet i pacali u Dunav! Ne puštajući decu iz zagrljaja majke su padale na njih da ih zaštite telima
od hladnoće i bajoneta. Nacisti su se naslađivali time da prvo ubijaju decu uživajući u kricima
očajnih roditelja i vrištanju dece, dece koja verovatno nisu shvatala šta se događa dok su patila na
užasnoj hladnoći.
Očevici svedoče da su se odraslija deca držala mirno. Fašističko zlo je uništilo novosadski
podmladak.
Racija u Srbobranu
Još nisu očišćeni tragovi krvavog istrebljenja u Novom Sadu kada je komandant Druge oružane
grupe naredio da se teren „pročešlja“ 25. januara u Srbobranu. Za izvršitelja „akcije“ određena je
vojska, žandarmerija, policija i fašistički opredeljeni meštani.
Na dan 25. januara u sedam časova se oglasio dobošar sa naređenjima da je zabranjeno kretanje,
sve kuće moraju da budu zaključane i zastori navučeni na prozore. Oko osam časova stigla je
kompozicija honveda i žandara. Deo fašističkih trupa se zaputio u srbobransku gimnaziju, sedište
„racije“, a drugi deo ostao na železničkoj stanici. Stanicu su opkolili, sakupili građane koje su zatekli
i sproveli ih u gimnaziju.
Žandarmerijske patrole su ponele pismene zabeleške sa prezimenima Srba čije stanove treba
pretresati i/ili vlasnike pohapsiti. Glavni razlog za pretres je navodno skrivanje oružja. Vlasnici su
prilikom pretresa kundačeni kao da su nešto skrivili. Pljačka je nastupala odmah za vreme pretresa
uglavnom srpskih i nešto manje jevrejskih domova, ili nakon što su građani odvedeni pred
„legitimacioni odbor“. Patrola se vraćala sa ključem da pohara imovinu odvedenih.
„Legitimacioni odbor“ je imao zadatak da odredi „sumnjive“. U odboru su odlučivali honvedski oficiri,
nekoliko rukovodilaca žandarmerijskog islednog odseka i: Ištvan Kreps, četrdesetogodišnji trgovac
konjima, Jožef Vereš, policijski podnarednik, Ištvan Kiralj, prodavac novina, Ferenc Galik, radnik u
birtiji, dva sina gostioničara Antala Kiša, Ferenc Zoki, gostioničar, Đerđ Romek, moler i Jene Giri,
berberin. Privedeni su pojedinačno pozivani, a dvojica oficira su pitali članove odbora, lokalne
policajce i meštane, za mišljenje. Skoro svi privedeni su negativno ocenjeni kao „jugoslovenki
oficiri“, „dobrovoljci“, „bivši opštinski činovnici“, „rodoboljubi narodne odbrane“ i slično. Zatim su
„sumnjivi“ odvedeni u takozvanu „veliku sobu“ u gimnaziji, gde su morali licem prema zidu da
nepomično stoje ili sede. Ako bi neko zatražio da izađe, morao je da preskače prepreke od pušaka i
trpi udarce žandara. Vojnici su neprestano škljocali puškama i puškomitraljezima preteći da će sve
pobiti. Sa stola je uperen puškomitraljez u privedene koji su mučeni kundačenjem, šamaranjem i
gaženjem.
Onima koje je „odbor“ najviše ocrnio skakali su sa stolova na stomak. Kada bi se žrtva onesvestila,
nastavili su da gaze i skaču po njoj. Učitelja Karla Flajšmana su kundacima tukli do smrti. Od
mučenja su izdahnula još dvojica meštana. Ostali su u pratnji žandarmerijske straže 28. januara
sprovedeni do železničke stanice i poslati u logor u Bačkoj Topoli. U logoru su ostali tri meseca. To
su faze mrcvarenja srbobranskog civilnog stanovništva tokom torture i terorizma nazvanog „Racija“.
U organizovanom maltretiranju nemađarskog stanovništva istakao se Aladar Androcki, predsednik
fašističke organizacije turanskih lovaca i poverenik „Future“. Osim što je finansijski izrabljivao
građane u korist fašista, davao je podatke okupatorima koga od Srba uhapsiti za vreme „racije“.
Racija u Kisaču
Vojne desetine obrazovane su 1941. u Kisaču, kao i u drugim šajkaškim mestima. Oružje u Bačkoj
je uveliko manjkalo. Pre pogroma su tri kisačke vojne desetine posedovale deset pušaka, nekoliko
bombi i revolvera.
Nakon pogroma u Novom Sadu mađarski fašisti su 26. januara sproveli „raciju“ u Kisaču sa ciljem
da uhvate kisačke partizane koji su im uspešno izmicali. Andrej, Mihal i Pavel Kardelis i Jan Paljik
nisu uspeli da se prebace u Srem novembra 1941. Sve vreme su se krili u južnoj Bačkoj pomognuti
od lokalnog stanovništva. Vojnici i žandari su pohapsili oko 150 Kisačana, među kojima i supruge
partizana. Ne postoje podrobniji podaci o toj „akciji“. Stoga je tačan broj eventualnih žrtava u
Kisaču za sada nepoznat.
Pavel Bartok je 1951. napisao: „Kao represalije usledile su od strane okupatora najkrvavije i
najgnusnije akcije, takozvane „racije“, koje su sprovedene u Južnoj Bačkoj početkom 1942. U ovim
racijama poubijana je masa nevinih ljudi, žena i dece i mnogi Slovaci su tada odvedeni, internirani,
a većina se nije nikada ni vratila“.
POGLAVLJE VI
„RACIJA“ U BEČEJU
Prelep panonski gradić na obali Tise, u samom srcu Vojvodine. Posle pogroma u drugim mestima
stigla je grozna „racija“ u sredinu koja se odlikuje po nečem posebnom – njenim stanovnicima!
Autor se često pitao zašto na kraju svih pokolja – Bečej? Nije delovalo logično da posle masakra,
kojim su postigli sve što su hteli, mađarski šovinisti i fašisti divljaštvom udare i na taj grad.
Ubijali srce Vojvodine
Priča o „raciji“ u Bečeju nalazi se na margini opisa u istorijskim izvorima. „Novosadska racija“ (koju
u stvari treba zvati „racija u Novom Sadu“) zaokuplja najviše pažnje i prostora zbog surovosti i
masovnosti zločina. Nakon pokolja u šajkaškim mestima, gde je vrhunac postignut u Novom Sadu,
deluje potpuno paradoksalno da je napadnuto civilno stanovništvo u Bečeju. Ali, na osnovu saznanja
o istoriji tog grada postaje jasno zašto su se fašisti odlučili da zadaju smrtni udarac srcu Vojvodine.
SKOJ je neposredno pre rata uhvatio duboke korene među mađarskom omladinom u Bečeju. Sama
ta činjenica, kao i to da nijedan izvor o dešavanjima pre „racije“ ne spominje surove incidente na
verskoj i nacionalnoj osnovi, jasno govore o nameri fašista. Pošto nisu uspeli da mržnjom zaraze
bečejske Mađare niti da izazovu dublji jaz među stanovnicima grada, jedino što im je preostalo bilo
je da sprovedu „raciju“ i fizički likvidiraju navodne neprijatelje mađarske države.
Treba imati u vidu delovanje bečejskih omladinaca tokom okupacije. Neustrašivo držanje pre
streljanja, patriotski nadahnuti govori pred cevima fašista, uspešna akcija ispisivanja antinacističkih
parola i odlična organizovanost bečejske omladine izazivali su ključanje od besa u redovima
okupatora. U narodnooslobodilački pokret uključile su se: Verona Nađ, Katalin Kovač, Petronela Pap,
Katalin i Tereza Zedi, Marija Holo, Gizela Sabo, Ištvan Lenđel, Žofija Varga, Anica i Marica Korenoj i
niz njihovih saboraca. Bečejski SKOJ je imao mnogo simpatizera, a pre sabotaža brojao je 108
članova. Grad je takođe vrveo od simpatizera i članova komunističke partije.
U malo podataka koje iznose izvori o „raciji“ u Bečeju ističe se da su stradali Srbi i Jevreji –
neporeciva činjenica. Međutim, uloga, držanje i ponašanje bečejskih Mađara pre i za vreme „racije“
predstavlja jednako veličanstven primer ljudi koji su odbili da mrze svoje sugrađane. Upravo zbog
toga su nacisti pokušali da zadaju smrtan udarac Bečeju! Iako poslednji u seriji „racija“ i srazmerno
manji u odnosu na pokolj u Novom Sadu, bečejski pogrom zauzima jednako važno istorijsko mesto
zbog toga što u tom gradu mađarski fašisti nisu uspeli da ubiju njegovu ljudskost. Bečej je primer i
simbol grada u kome bezumlje i mržnja nisu pobedili!
Tok „racije“
Huškanja i uzburkavanje strasti započelo je 10. januara. Ispostava kontrašpijunaže sa sedištem u
hotelu „Milo“, opštinska uprava i mesni fašisti su potpirivali napetost. Tog dana je bečejska
okupatorska žandarmerija u saglasnosti sa opštinskim vlastima zatvorila pojedine ugledne Srbe u
opštinski zatvor. Desetoro uhapšenih je zverski ubijeno u periodu od 16. do 18. januara. Usled
delovanja kontrašpijunaže, dvadesetorica građana Bečeja i okoline su presudom vojnog suda 20.
januara osuđeni na smrt. Osuđeni su: Marko Garić i Milorad Rus iz Bačkog Gradišta (zajedno sa još
devetoricom nepoznatih ljudi iz istog mesta); Janoš Rečo iz Bačkog Petrovog Sela; Bečejci: Ištvan
Nađ, Milorad Živkov-Popov, Mihajlo Ostojić, Slavko Simin, Sever Stefanović, Jovan Crveni, Svetislav
Čalenić i Milan Čiplić. O identitetu drugih osuđenih autor nije pronašao podatke.
Desetorica ubijenih su privedeni bez ijedne reči porodicama. Opštinska vlast je namerno davala
netačne podatke, a ponajmanje govorila da su uhapšeni unapred osuđeni na smrt. Nalog da ih ubiju
izdali su Đula Berec, opštinski beležnik, Karolj Đire, sreski načelnik, Imre Karačonji, predsednik
opštine, Lajoš Hodi, policijski podnarednik i njegov brat, vitez doktor Ištvan Hodi, predsednik
sreskog suda. U opštinski hodnik su žandari u prisustvu nalogodavaca izvodili uhapšene iz zatvora
pred opštinskog strvodera Belu Hemlera i Lajoša Kovača. Ovi su ih skidali i tukli do nesvesti, a zatim
ubili udarcima sekirom u glavu. Zločinci su utovarili leševe na kola Bele Hemlera. Hemler se posle
odlaska na Tisu vratio da očisti hodnik od krvi. Da bi dodatno sakrili svoje zločine svi saučesnici su
morali da uzmu učešća u ubijanju sekirom. Suprugama ubijenih, kada su došle da se raspitaju za
svoje, predsednik sreskog suda je odgovorio: „Radujte se da se vaši muževi nisu mnogo mučili“.
Omladinci streljani 20. januara osuđeni su kao „pripadnici komunističke organizacije“, koji navodno
poseduju velike količine skrivenog oružja. Osudio ih je preki Vojni sud u periodu od 5. do 18.
januara. U njihovom ubistvu učestvovao je i Šifliš. Pre streljanja ispitani su sa svim zlostavljanjima
koja je primenjivao mađarski okupator. Pred streljanje su pokazali svešteniku rane i modrice. Niko
od Srba nije mogao da prisustvuje egzekuciji. Sirena se tog dana nije oglasila. Porodice nisu
pozvane da se oproste od osuđenih, ali je mađarskom stanovništvu dopušteno da prisustvuje. Mesni
fašisti svih društvenih slojeva odazvali su se u velikom broju u dvorištu nekadašnjeg „Vojnog
okruga“. Streljanju su prinudno prisustvovali uhapšeni Srbi koji nisu osuđeni na smrt. Omladinci su
išli u smrt većinom pevajući. Ubijeni su u 13 časova i 15 minuta u krugu Vojne komande, gde su
ranije streljani njihovi saborci. Katolički kapelan Ferenc Kedmendi je zračio od sreće i streljane
gurao nogama. Pravoslavni sveštenik je po nalogu fašista održao propoved uhapšenim Srbima i
rekao im da se poprave da ne bi doživeli istu kaznu. Tog dana streljani su: Ištvan Nađ (iza koga je
ostala supruga Verona i kćerka Ilona), Mihajlo Ostojić (član mesnog komiteta partije), Milorad Rus i
Marko Garić (članovi rukovodstva SKOJ-a u Bačkom Gradištu), Milan Čiplić, Milorad Živkov Popov (u
čijoj kući se skrivala Irena Provči sa Momčilom Šaranovićem i Labudom Pejovićem), Jovan Crveni,
Sever Stefanović, Slavko Simić i Svetislav Čalenić. Autor posebno napominje da streljanog Mihajla
Ostojića nije imao ko da prijavi anketnoj komisiji posle rata pošto nije bio oženjen niti imao
roditelje.
Ubijanje rodoljuba 20. januara je uvertira u masovni pokolj u Bečeju i nagoveštaj „čišćenja“ u
Novom Sadu. Neki sugrađani Mađari su odmah po streljanju rodoljuba rekli prijateljima i komšijama
Srbima da se sklone zato što gradu prete isti događaji koji su se zbili u šajkaškim mestima.
Sekretarica opštinskog beležnika, Eržebet Valaj, 20. januara je obavestila Ivanku Glavaški da će i u
Bečeju doći do „čišćenja“. Sutradan je započela „racija“ u Novom Sadu. Neki Bečejci nisu ozbiljno
shvatili dobronamerna upozorenja, ili nisu očekivali da će se glasine obistiniti.
Ubistvo Bulata, Havaša, Paje Švarca i nepoznatog Bečejca
Krvožedni fašistički elementi su desetak dana pre „zvanične“ racije ubili Edu Bulata. Jedne večeri su
policajci Đula Buruž (Gyula Buruzs) i Silvi Pekar (Szilvi Pekar) došli opštinskom strvoderu Helmeru i
pozvali ga da kolima dođe u policiju. Helmer je ustao iz kreveta i sa pomoćnikom Janošem Kovačem
i policajcima otišao u opštinu, gde su ih u kancelariji čekala dvojica agenata sa Edom Bulatom. Dva
policajca i agenti su tukli Bulata dok nije izdahnuo. Leš su do kola izneli Đula Buruž, Ištvan Bognar i
Bela Helmer. Zatim su u policijskoj stanici tukli privedenog Paju Švarca, advokata doktora Lajoša
Havaša i još nekog čoveka. Dva pomenuta policajca i žandari su ih tukli dok nisu pali na zemlju.
Kada je pao doktor Havaš, žandari su rekli Helmeru da mora da ga ubije da posle ne bi pričao šta se
dešava u policji. Usmrtio je doktora Havaša udarcem sekire u glavu! Nepoznatog čoveka je sekirom
po glavi usmrtio Janoš Kovač. Paja Švarc je izdahnuo od batina. Usmrćene Bečejce su na kola
utovarili Mihalj Sabo, Đula Buruž, Janoš Kovač i Bela Helmer uz pomoć nekog vojnika, a zatim ih
odvezli na Tisu i bacili u vodu…
Krvav bečejski 27. januar
Zbog navodnih borbi sa partizanima pokolj civilnog stanovništva je pojačan 27. januara. Kao i
prethodnog dana, sve osobe koje su prilikom legitimisanja odvojene na desnu stranu u grupama po
20 ljudi su sporvedene u vojnu komandu u hotelu „Central“. U toj prostoriji su okrenuti zidu i nisu
smeli da se pomeraju. Vojska i žandarmerija su svukle sa njih vrednu odeću, oduzeli im vredne
stvari i potom vezali. Oko 21 časa su po grupama odvozili žrtve kamionima na ustavu „Kralja Petra“.
Po prispeću su osuđeni na smrt morali da čekaju u redu, opkoljeni naoružanim vojnicima. Nekim
žrtvama je prišao ubica Helmer i zario im nož u grudi pre nego što ih je bacio u Tisu. Fašistička
vojska je privodila Bečejce do ivice reke i udarala ih teškim maljem u potiljak. Onesvešćene žrtve su
padale u vodu koja ih je nosila pod led.
Zdenka Nastasić je nenadano skočila pre nego što su uspeli da je ošamute udarcem. Dok je u
ledenoj reci pokušavala da se domogne druge obale pogođena je hicem iz puške. Te krvave noći
ubijeno je oko 200 najuglednijih Srba i Jevreja sa bečejskih lista za klanje! Pokolj kakav ne pamti
grad završio se oko četiri sata ujutru. Vojska je posle „rada“ na Tisi napravila terevenku u hotelu.
Narednog dana uhapšeni su još neki građani koji su ubijeni na isti način. „Racija“ se kao
organizovani pohod na civilno stanovništvo uveče primirila. Vida Brčin piše da su poslednje noći
pokolja fašisti pod led gurali i žive građane.
Sveštenik spasio ženu i dete?
Prema pričama koje su kolale pedesetih godina prošlog veka, supruga i sin Branka Gospođinačkog
preživeli su pokolj u Bečeju zahvaljujući komšiji. Fašisti su Branka i neke pobijene Bečejce okačili o
mesarske kuke u klanici. Suprugu i sina sakrio je lokalni mađarski sveštenik.
29. januar 1942.
Dana 29. januara 1942. sprovedene su pojedinačne mere protiv izvesnih Bečejaca. Tokom „racije“
odbor je primio molbu iz logora u Bačkoj Topoli od advokata Gojka Mikovića i Branka Gospođinačkog
da budu pušteni na slobodu pošto nisu saslušavani, iako su u logor otpremljeni još novembra 1941.
Gostioničar Ištvan Orsag je na sastanku odbora predložio da se „smakne“ i trgovac Janko Dabić.
Opština je zatražila od komande logora da straža vrati dvojicu advokata u grad. Sa sprovedenima su
u opštinu doterali trgovca Dabića. Tukli su ih uz prekide lopatama i vilama da ih što više namuče. U
zverskom činu se posebno istakao vatrogasac Karolj Brecka. Žrtvama su iskopali oči. Od svirepog
mučenja trojica su izdahnula, a njihove leševe su obesili u bečejsku klanicu pre nego što su ih bacili
u Tisu. Tim poslednjim činom svireposti završena je takozvana „šajkaško-novosadska racija“.
Zločinac je u poslednjem naletu pokušao da ubije srce Vojvodine!
Zaključak
Na kraju svega rečenog o zaboravljenom zločinu, sada donekle rasvetljenom, celu stvar možemo još
jednom da prepustimo zaboravu. Ali, iz svake priče potrebno je izvući pouku i zaključak.
Da li reakcija na istorijski događaj „raciju” treba da bude osećanje kolektivne krivice? Daleko od
toga! Iskustvo pokazuje da nametanje kolektivne krivice dovodi do osećanja ugroženosti i vraća cele
narode u zagrljaj ideologije mržnje zbog koje se dogodila takozvana „šajkaško-novosadska racija”.
Tiha netrpeljivost, čekanje „pravog trenutka” da se uklone oni za čijom se imovinom žudi, ili su
drugog etničkog porekla bili su psihološka priprema i za januarske zločine.
Da li upotrebiti jedan od najvećih genocida u našoj istoriji kao povod da se posegne za osvetom?
Nikad! Istorija je višestruko dokazala da osveta nikome ne služi na čast i utehu. Osveta za „raciju“
je izvršena brzo, čim su partizanski oslobodioci – kojima je glavna ideja vodilja bila „bratstvojedinstvo”
– organizovali etnocid nad vojvođanskim Mađarima i Dunav Švabama. Osveta je donela
produžetak nesreće i patnje. Koliko je takozvana „šajkaško-novosadska racija” čin bezumlja, toliko
je takozvana „vendetta” (krvna osveta) čin besmisla i sumanutosti jednog drugog režima.
Iživljavanje nad nemoćnim civilnim stanovništvom nije nikakvo junaštvo ni oslobodilačka tradicija.
Taj užasavajući pokolj predstavlja veliku mrlju u našoj nacionalnoj istoriji!
Deo zaključka treba crpsti iz istorijskog iskustva naroda koji se selio s jednog prostora na drugi i
svuda, pa i u naš narod, utkao svoja umeća, znanja i opšti
društveno-ekonomski napredak. Sačuvati identitet a ne biti isključiv, deliti pozitivno i konstruktivno
iskustvo sa svim sugrađanima predstavlja izazov svakom etnosu na svim geografskim širinama.
Jedino takvi odnosi među ljudima sačuvaće svakog od pošasti koju donosi neman fašističke
ideologije.
Razvijanje tolerancije nije rešenje. Tolerancija znači puko trpljenje drugih i ništa više od toga. Iz
ovog rada treba izvući jasan, logičan zaključak: razvijanje iskrenog uzajamnog poštovanja očuvaće
svaki etnos i pojedinca od nestanka! Uzajamno poštovanje podrazumeva suživot, osećanje
solidarnosti i bezbednosti; pri čemu to što se poreklo drugih razlikuje od našeg ne predstavlja
prepreku da se sa njima deli dobro (i zlo). Kada ljudi utkaju i isprepletu svoje sudbine i
konstruktivne snage na suđenom im prostoru kao što je pitoma panonska nizija, nestaje opasnost
po bilo koga i nastaje sugrađanski život koji svakom pojedincu donosi dobro. Napor svakog
pojedinca i etnosa da izgradi takvo životno okruženje sprečiće da se ikada više dogodi neka
zločinačka, genocidna „racija”, „vendetta“, pogrom…
P R E V R A T 